Đô thị hóa không chỉ là sự mở rộng về không gian đô thị hay gia tăng dân số thành thị mà còn là sự chuyển dịch mạnh mẽ về các giá trị, lối sống và cấu trúc xã hội. Sự chuyển dịch này đã và đang mang đến những đổi thay to lớn đối với nông thôn Việt Nam - nơi được xem như cái nôi của truyền thống văn hóa và hệ giá trị gia đình. Vấn đề đặt ra là làm sao để vừa bảo tồn và phát huy hệ giá trị gia đình truyền thống vừa thích ứng được với những đòi hỏi của thời đại?
Hệ giá trị gia đình và tác động của quá trình đô thị hóa ở Việt Nam
Hệ giá trị gia đình là một tập hợp các nguyên tắc, chuẩn mực và niềm tin định hình cách ứng xử và tư duy của các thành viên trong gia đình. Đây là nền tảng cho việc duy trì sự gắn kết, trách nhiệm và sự ổn định của gia đình trong đời sống cá nhân và xã hội. Nói về mối quan hệ gia đình và xã hội, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Rất quan tâm đến gia đình là đúng và nhiều gia đình cộng lại mới thành xã hội, xã hội tốt thì gia đình càng tốt, gia đình tốt thì xã hội mới tốt. Hạt nhân của xã hội là gia đình. Chính vì muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội mà phải chú ý hạt nhân cho tốt”. Thấm nhuần tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, vai trò của hệ giá trị gia đình Việt Nam tiếp tục được Đảng ta khẳng định qua nhiều kỳ Đại hội và thể hiện trong nhiều nghị quyết của Đảng. Đại hội VI (năm 1986) khẳng định: “Gia đình là tế bào của xã hội, có vai trò rất quan trọng trong sự nghiệp xây dựng chế độ xã hội mới, nền kinh tế mới, con người mới”. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng nêu rõ: “Thực hiện các chuẩn mực văn hóa gia đình Việt Nam ấm no, hạnh phúc, tiến bộ và văn minh. Đề cao vai trò của gia đình trong nuôi dưỡng, giáo dục thế hệ trẻ”.
Vai trò của hệ giá trị gia đình không chỉ giới hạn trong phạm vi gia đình mà còn mở rộng ra toàn xã hội, góp phần xây dựng những giá trị văn hóa và đạo đức chung. Hệ giá trị gia đình truyền thống tại Việt Nam thường gắn bó với các yếu tố như lòng hiếu thảo, sự kính trọng người lớn tuổi, tinh thần đoàn kết và sự hy sinh vì gia đình. Những giá trị này không chỉ phản ánh mối quan hệ giữa các thành viên mà còn thể hiện đặc trưng văn hóa của người Việt Nam, đặc biệt là ở nông thôn - nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống.
Ở nông thôn Việt Nam, hệ giá trị gia đình truyền thống được xây dựng trên nền tảng của cộng đồng làng xã, nơi các gia đình không chỉ gắn bó chặt chẽ với nhau mà còn phụ thuộc lẫn nhau trong sinh hoạt và lao động. Các giá trị như lòng hiếu thảo, sự trung thực, tinh thần trách nhiệm và lòng nhân ái đã trở thành chuẩn mực cho cách sống và hành xử của người dân. Trong đó, vai trò của người lớn tuổi được đề cao, thể hiện qua sự kính trọng và lắng nghe ý kiến từ họ trong các quyết định quan trọng. Hôn nhân và gia đình không chỉ là chuyện của hai cá nhân mà còn là sự hòa hợp giữa hai gia tộc, nơi các giá trị tập thể được đặt lên hàng đầu. Tuy nhiên, khi xã hội ngày càng phát triển, đặc biệt là dưới tác động của quá trình đô thị hóa, hệ giá trị gia đình truyền thống ở nông thôn đã và đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn.
Đô thị hóa là một quá trình tất yếu trong sự phát triển của các quốc gia hiện đại. Tại Việt Nam, đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ trong những thập kỷ gần đây, đặc biệt là sau thời kỳ đổi mới. Đặc điểm nổi bật của đô thị hóa ở Việt Nam hiện nay bao gồm sự gia tăng dân số đô thị, mở rộng không gian đô thị và sự chuyển đổi cơ cấu kinh tế từ nông nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ. Tỷ lệ dân số sống ở các khu vực đô thị đã tăng lên đáng kể, kéo theo sự hình thành của các khu đô thị mới và các khu công nghiệp tập trung. Theo Tổng cục Thống kê: “Đô thị hóa đóng vai trò quan trọng trong sự thành công của Việt Nam, với tỷ lệ dân số sống ở các thị trấn và thành phố tăng từ ít hơn 20% năm 1990 lên hơn 37,55% vào năm 2022”. Đô thị hóa không chỉ diễn ra ở các thành phố lớn mà còn lan rộng tới các vùng nông thôn, nơi nhiều làng quê truyền thống bị thay thế bởi các khu công nghiệp, khu đô thị và kết cấu hạ tầng hiện đại.
Xu hướng đô thị hóa tại Việt Nam không chỉ mang lại cơ hội phát triển kinh tế mà còn làm thay đổi sâu sắc đời sống văn hóa và xã hội, thể hiện ở những khía cạnh sau:
Thứ nhất, đô thị hóa đã tạo ra sự thay đổi về mặt cấu trúc gia đình. Ở nông thôn, sự xuất hiện của các khu công nghiệp và cơ hội việc làm mới đã thúc đẩy nhiều lao động di cư đến các thành phố lớn, dẫn đến sự tan rã của mô hình gia đình truyền thống ba thế hệ. Điều này làm suy yếu mối quan hệ gắn kết giữa các thế hệ, khi con cái ít có cơ hội tiếp xúc và học hỏi từ ông bà, cha mẹ. Đồng thời, sự phụ thuộc kinh tế trong gia đình cũng giảm đi khi các thành viên có xu hướng sống độc lập hơn về mặt tài chính.
Thứ hai, đô thị hóa cũng tác động mạnh mẽ đến đời sống văn hóa ở nông thôn. Nhiều giá trị truyền thống như hiếu thảo, sự đoàn kết hay tinh thần cộng đồng đang dần bị phai nhạt, xói mòn bởi chủ nghĩa cá nhân và lối sống đề cao vật chất. Các phong tục tập quán, lễ hội truyền thống vốn là linh hồn của văn hóa nông thôn nay bị mai một do sự thay đổi lối sống và công việc. Sự tiếp xúc với các luồng văn hóa ngoại lai, thông qua truyền thông và các phương tiện giải trí hiện đại, cũng làm thay đổi cách nhìn nhận và ứng xử của người dân, đặc biệt là giới trẻ. Họ ngày càng ưa chuộng lối sống hiện đại, phóng khoáng và ít gắn bó với truyền thống gia đình.
Thứ ba, đô thị hóa còn tạo ra những thách thức lớn đối với môi trường xã hội ở nông thôn. Việc chuyển đổi đất nông nghiệp sang đất công nghiệp và đô thị hóa đã làm mất đi không gian sinh hoạt truyền thống, khiến nhiều gia đình nông thôn phải di dời hoặc thích nghi với cuộc sống mới. Những thay đổi này không chỉ ảnh hưởng đến điều kiện sống mà còn làm xáo trộn cấu trúc cộng đồng. Mối quan hệ hàng xóm láng giềng vốn là một phần không thể thiếu của đời sống nông thôn cũng bị suy giảm khi các gia đình sống tách biệt trong các khu dân cư mới.
Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tiêu cực, đô thị hóa cũng mang lại nhiều cơ hội để hệ giá trị gia đình ở nông thôn được củng cố và phát triển theo hướng tích cực. Việc tiếp cận với giáo dục, công nghệ và các dịch vụ hiện đại giúp các gia đình có điều kiện nâng cao chất lượng cuộc sống và giáo dục con cái. Sự phát triển của truyền thông số cũng mở ra cơ hội để lưu giữ và lan tỏa các giá trị truyền thống gia đình thông qua các nền tảng trực tuyến…
Sự biến đổi hệ giá trị gia đình nông thôn Việt Nam trong quá trình đô thị hóa
Thứ nhất, về cơ cấu và quy mô gia đình, có thể thấy rõ sự chuyển đổi từ mô hình gia đình truyền thống đa thế hệ sang mô hình gia đình hạt nhân. Trong xã hội truyền thống, một gia đình thường bao gồm nhiều thế hệ sống chung dưới một mái nhà. Mô hình này tạo điều kiện thuận lợi cho việc chăm sóc người già, giáo dục con cái và duy trì các giá trị văn hóa truyền thống. Tuy nhiên dưới tác động của đô thị hóa, nhiều người trẻ sau khi kết hôn có xu hướng tách ra ở riêng, hình thành các gia đình hạt nhân độc lập. Gia đình Việt Nam đang theo xu hướng hạt nhân hóa, giảm dần về quy mô, nhất là ở khu vực hiện đại như đô thị. Năm 2009, trung bình có 3,66 người/hộ, trong đó đô thị là 3,78 người/hộ và nông thôn là 3,84 người/hộ. Năm 2019, quy mô giảm xuống còn 3,6 người/hộ (chung), 3,4 người/hộ (đô thị) và 3,6 người/hộ (nông thôn). Điều này một mặt giúp các cặp vợ chồng trẻ có không gian riêng tư và tự chủ hơn trong cuộc sống, nhưng mặt khác làm suy giảm mối quan hệ gắn bó giữa các thế hệ trong gia đình. Việc xa cách về không gian địa lý cũng ảnh hưởng đến việc chăm sóc người già và giáo dục con cái theo mô hình truyền thống.
Thứ hai, về mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình, tính chất của các mối quan hệ này đã có những thay đổi căn bản. Trong gia đình truyền thống, các mối quan hệ thường mang tính thứ bậc rõ rệt với sự tôn trọng tuyệt đối dành cho người lớn tuổi, con cái phải vâng lời cha mẹ, người trẻ phải kính trọng người già. Trong xã hội hiện đại, các mối quan hệ này có xu hướng bình đẳng và dân chủ hơn, người trẻ được khuyến khích bày tỏ chính kiến, tham gia vào các quyết định quan trọng của gia đình. Điều này một mặt tạo điều kiện cho sự phát triển của mỗi cá nhân, mặt khác cũng là nguyên nhân có thể dẫn đến những xung đột trong gia đình bởi khác biệt về quan điểm, lối sống giữa các thế hệ.
Thứ ba, vai trò của các thành viên trong gia đình cũng có những thay đổi đáng kể, đặc biệt là vai trò của người phụ nữ. Trong xã hội truyền thống, phụ nữ thường bị giới hạn trong phạm vi gia đình gắn với công việc nội trợ và chăm sóc con cái. Quá trình đô thị hóa đã mở ra nhiều cơ hội hơn để phụ nữ học tập, phát triển sự nghiệp. Ngày càng nhiều phụ nữ có trình độ học vấn cao, đảm nhận những vai trò, vị trí quan trọng trong xã hội, đóng góp đáng kể về mặt kinh tế trong gia đình. Điều này một mặt giúp nâng cao vị thế của người phụ nữ, mặt khác cũng tạo ra những áp lực khi họ phải cân bằng giữa công việc và trách nhiệm gia đình.
Thứ tư, quá trình đô thị hóa cũng tác động mạnh mẽ đến các giá trị đạo đức truyền thống trong gia đình. Những giá trị như lòng hiếu thảo, sự tôn trọng người lớn tuổi, tình cảm gắn bó giữa anh chị em trong gia đình có phần suy giảm trong bối cảnh cuộc sống hiện đại nhiều áp lực về kinh tế và thời gian. “Sự biến đổi lối sống từ nông thôn sang đô thị, từ nông dân sang thị dân làm thay đổi các chuẩn mực văn hóa dẫn đến sự thay đổi hành vi và cách ứng xử của mỗi cư dân ven đô trong đời sống gia đình và xã hội. Đô thị hóa còn làm biến đổi các mối quan hệ họ hàng, cộng đồng làng xã, với các mối quan hệ xã hội đa chiều, phức tạp do sự pha trộn nhiều tầng lớp dân cư và sự chuyển đổi các mô hình tổ chức”.
Thứ năm, phương thức giáo dục con cái trong gia đình cũng có những thay đổi đáng kể. Trong gia đình truyền thống, việc giáo dục con cái thường tập trung vào việc dạy dỗ đạo đức, lễ nghĩa và sự tuân thủ khuôn phép. Tuy nhiên, các bậc cha mẹ ngày nay có xu hướng áp dụng những phương pháp giáo dục hiện đại, chú trọng phát triển năng lực cá nhân và kỹ năng sống cho con cái. Họ quan tâm nhiều hơn đến việc phát triển tư duy độc lập, sáng tạo và khả năng thích ứng với môi trường xã hội hiện đại. Tuy nhiên, nhiều gia đình cũng gặp khó khăn trong việc định hướng giá trị cho con cái khi môi trường xã hội có nhiều tác động phức tạp từ internet và các phương tiện truyền thông.
Thứ sáu, về mặt kinh tế, quá trình đô thị hóa đã tạo ra những thay đổi lớn trong cơ cấu thu nhập và chi tiêu của các gia đình nông thôn. Nhiều gia đình không còn phụ thuộc hoàn toàn vào nông nghiệp mà đã chuyển sang các ngành nghề phi nông nghiệp với thu nhập cao hơn. “Tỷ trọng lao động trong nông nghiệp giảm từ 62,7% năm 2001 xuống còn 48,7% năm 2010 và 27,6% năm 2022, tương ứng với đó là số lượng lao động trong ngành này giảm -10,369 triệu người (từ 24,469 triệu năm 2001 xuống còn 14,1 triệu lao động năm 2022). Sự chuyển dịch lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp, dịch vụ thể hiện rõ khi tỷ trọng lao động làm việc trong các ngành dịch vụ tăng lên từ 22,8% năm 2001 lên 29,6% năm 2010 và 39,1% năm 2022”. Điều này giúp cải thiện điều kiện sống của gia đình nhưng cũng tạo ra những áp lực mới về chi tiêu, đặc biệt là chi phí cho giáo dục con cái và chăm sóc sức khỏe. Nhiều gia đình rơi vào tình trạng “chạy theo” mặt bằng tiêu dùng của đô thị, không quan tâm nhiều đến việc tích lũy và đầu tư cho tương lai.
Thứ bảy, công nghệ thông tin phát triển tác động mạnh mẽ đến đời sống gia đình. Một mặt, công nghệ giúp các gia đình duy trì liên lạc và gắn kết dù cách xa nhau về mặt địa lý. Các phương tiện truyền thông xã hội, ứng dụng nhắn tin và gọi điện video giúp các thành viên trong gia đình có thể thường xuyên trao đổi, chia sẻ với nhau. Tuy nhiên, việc lạm dụng công nghệ cũng có thể làm giảm chất lượng giao tiếp trực tiếp giữa các thành viên trong gia đình, nhất là khi mọi người dành quá nhiều thời gian cho thiết bị điện tử và mạng xã hội.
Thứ tám, trong bối cảnh đô thị hóa, nhiều gia đình đã kết hợp giá trị truyền thống với lối sống hiện đại để xây dựng môi trường gia đình hài hòa, bền vững. Bên cạnh việc duy trì những nghi lễ truyền thống quan trọng trong các dịp giỗ chạp, lễ tết, họ vẫn lồng ghép những giá trị mới, tích cực của xã hội hiện đại, tôn trọng sự khác biệt của mỗi cá nhân. Tuy nhiên trong quá trình biến đổi này, sự xung đột giá trị giữa truyền thống và hiện đại, khoảng cách thế hệ ngày càng rõ rệt, áp lực công việc và cuộc sống đô thị ảnh hưởng đến thời gian dành cho gia đình, sự xa rời các giá trị đạo đức truyền thống… đang là những thách thức không nhỏ trong xã hội hiện nay. Nhiều gia đình đang phải đối mặt với nguy cơ rạn nứt khi không thể cân bằng giữa các mối quan hệ và trách nhiệm.
Giải pháp xây dựng và duy trì hệ giá trị gia đình ở nông thôn trong quá trình đô thị hóa
Thứ nhất, tăng cường giáo dục, nâng cao nhận thức trong nhà trường và cộng đồng về hệ giá trị gia đình.
Giáo dục đóng vai trò nền tảng trong việc hình thành và duy trì hệ giá trị gia đình, bởi vậy cần đưa nội dung giáo dục về giá trị gia đình vào trường học và truyền thông cộng đồng. Học sinh nên được tiếp cận sớm với các bài học về lòng hiếu thảo, đoàn kết, trách nhiệm và tình yêu thương trong gia đình. Các buổi sinh hoạt cộng đồng cần được tổ chức thường xuyên hơn, trong đó nội dung về giá trị gia đình cần được chú trọng để người dân nâng cao nhận thức, chia sẻ kinh nghiệm giữ gìn giá trị gia đình bền vững. Tăng cường tuyên truyền để người dân hiểu rõ gia đình không chỉ là nơi nuôi dưỡng cá nhân mà còn là một đơn vị gắn kết xã hội, đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống và xây dựng nhân cách con người Việt Nam.
Thứ hai, phát huy vai trò của cấp ủy, chính quyền và các tổ chức chính trị - xã hội ở địa phương trong việc tạo điều kiện kinh tế và môi trường sống ổn định.
Điều kiện kinh tế và môi trường sống ổn định là yếu tố quan trọng để xây dựng và duy trì hệ giá trị gia đình. Bởi vậy mỗi địa phương cần có chính sách quan tâm hỗ trợ phát triển kinh tế cho người dân, tạo việc làm, tăng thu nhập để người dân ổn định cuộc sống. Phát triển kinh tế địa phương, đặc biệt là các ngành nghề truyền thống không chỉ giúp người dân có cơ hội việc làm mà còn giảm bớt áp lực di cư ra đô thị. Chính quyền cần có chính sách hỗ trợ các hộ gia đình làm kinh tế nông thôn, đồng thời khuyến khích phát triển các mô hình kinh tế cộng đồng như hợp tác xã và làng nghề truyền thống.
Ngoài việc phát huy truyền thống văn hóa riêng của mỗi địa phương, cần tổ chức nhiều hoạt động phong phú để người dân có cơ hội tiếp cận, học hỏi các giá trị mới. Đầu tư xây dựng các thiết chế văn hóa và giáo dục ở nông thôn, như nhà văn hóa, thư viện công cộng, các khu vui chơi giải trí cũng góp phần để gia đình có nơi sinh hoạt chung, gắn kết hơn thông qua các hoạt động văn hóa - xã hội. Hệ thống giáo dục cần được nâng cấp để bảo đảm trẻ em nông thôn có cơ hội học tập bình đẳng, tạo nền tảng cho việc hình thành các giá trị gia đình bền vững. Có hình thức vinh danh, khen thưởng đối với những gia đình tiêu biểu trong việc duy trì giá trị truyền thống, góp phần nhân rộng, lan tỏa cái hay, cái đẹp trong cộng đồng.
Thứ ba, ứng dụng công nghệ và truyền thông.
Sự phát triển của công nghệ và truyền thông mở ra cơ hội lớn để lan tỏa các giá trị tốt đẹp của gia đình. Các nền tảng phương tiện truyền thông xã hội như Facebook, YouTube, TikTok… có thể được sử dụng để quảng bá những hình ảnh đẹp, câu chuyện cảm động về tình cảm gia đình hay các giá trị văn hóa đặc sắc. Xây dựng các chiến dịch truyền thông về văn hóa, hướng đến việc nhấn mạnh vai trò quan trọng của gia đình trong cuộc sống hiện đại. Tăng cường sản xuất các chương trình truyền hình, phim truyện, phim tài liệu về văn hóa gia đình, là kênh thông tin hiệu quả góp phần truyền tải thông điệp về việc bảo tồn, phát huy giá trị gia đình. Điều này không chỉ giúp người dân ý thức hơn về giá trị gia đình mà còn giới thiệu vẻ đẹp văn hóa gia đình Việt Nam đến cộng đồng quốc tế.
Thứ tư, cân bằng giữa giá trị truyền thống và hiện đại.
Trong bối cảnh đô thị hóa, việc cân bằng giữa giá trị truyền thống và hiện đại là một thách thức lớn. Để làm được điều này cần bảo tồn các giá trị cốt lõi của gia đình truyền thống như hiếu thảo, đoàn kết và trách nhiệm. Các giá trị này nên được duy trì thông qua các hoạt động như họp mặt gia đình, dòng họ và nghi lễ truyền thống.
Cần kết hợp các giá trị truyền thống với những yếu tố tiến bộ như bình đẳng giới và tự do cá nhân. Ví dụ, trong khi vẫn duy trì tinh thần hiếu thảo và đoàn kết gia đình, cần khuyến khích các thành viên gia đình tôn trọng và hỗ trợ lẫn nhau trong việc theo đuổi đam mê và phát triển bản thân. Việc kết hợp này không chỉ giúp gia đình thích nghi với sự thay đổi của xã hội mà còn làm phong phú thêm các giá trị gia đình truyền thống.
Biến đổi hệ giá trị gia đình ở nông thôn trong quá trình đô thị hóa là một xu thế tất yếu và không thể đảo ngược. Điều quan trọng là làm sao để những biến đổi này diễn ra theo hướng tích cực, giúp gia đình vừa phát triển phù hợp với xu thế của thời đại, vừa giữ được những giá trị cốt lõi tạo nên bản sắc của gia đình Việt Nam. Đây không chỉ là nhiệm vụ của mỗi gia đình mà còn là trách nhiệm của toàn xã hội trong việc xây dựng và phát triển gia đình Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước./.
ST.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét