Kinh tế không tiếp xúc: Nhận diện và một số hàm ý chính sách

Xu thế ứng dụng thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã cho ra đời nhiều sản phẩm và mô hình kinh tế mới. Trong bối cảnh những thay đổi mang tính cấu trúc trong phương thức vận hành nền kinh tế trên thế giới, phát triển kinh tế không tiếp xúc là xu hướng tất yếu. Bên cạnh việc ban hành các cơ chế, chính sách, pháp luật để mở đường cho kinh tế không tiếp xúc, Việt Nam cần thay đổi tư duy phát triển nhằm thúc đẩy nền kinh tế phát triển bền vững. Nhận diện kinh tế không tiếp xúc Khách hàng thử nghiệm quét mã khi mua hàng trực tuyến tại lễ kích hoạt ngày mua sắm trực tuyến và khai mạc Tuần lễ trải nghiệm thương mại điện tử và công nghệ số do Bộ Công Thương phối hợp cùng các thành phố Hà Nội, Đà Nẵng, Thành phố Hồ Chí Minh tổ chức_Ảnh: TTXVN Đại dịch COVID-19 bùng phát cũng là lúc cụm từ “kinh tế ít chạm” hay “kinh tế không tiếp xúc” được đề cập đến khá thường xuyên. Tuy nhiên, khái niệm “kinh tế ít chạm” hay “kinh tế không tiếp xúc” được cho là đã xuất hiện từ trước đó. Một nghiên cứu của Đại học RMIT cho thấy, các biện pháp giãn cách xã hội để đối phó với dịch bệnh đã tác động mạnh mẽ đến cơ cấu kinh tế, cũng như hành vi của xã hội và cho rằng Việt Nam nên chuẩn bị cho nền kinh tế không tiếp xúc ngay từ bây giờ, bởi cách sống và thông lệ kinh doanh mới đang xuất hiện xung quanh chúng ta. Nhóm chuyên gia của RMIT đã đưa ra một khung phân loại kinh tế không tiếp xúc theo mức độ tương tác và cho rằng các lĩnh vực, như mua hàng trực tuyến, thương mại điện tử, giải trí trực tuyến, giáo dục trực tuyến, thanh toán điện tử, hội nghị ảo, khám chữa bệnh từ xa, thanh toán online, ví điện tử, mobile money, hệ thống điểm chấp nhận thanh toán thẻ POS…, ứng dụng công nghệ mới để phục vụ khách hàng mà vẫn bảo đảm an toàn cho tất cả mọi người. Có thể yêu cầu chuyển đổi số để chuyển dịch từ mô hình kinh doanh “nhiều chạm” sang “ít chạm” hoặc “không chạm” bắt đầu bùng nổ từ đây. Theo Hiệp hội Mobile marketing, trong đại dịch COVID-19, dịch vụ kỹ thuật số đã tăng trưởng mạnh nhờ thu hút được nhiều khách hàng lần đầu sử dụng. Ví dụ, có tới 38% khách hàng lần đầu sử dụng ứng dụng học trực tuyến, 25% lần đầu sử dụng phần mềm làm việc từ xa, 23% lần đầu mua hàng trực tuyến, 21% lần đầu xem phim trực tuyến,… Còn theo Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số thuộc Bộ Công Thương, năm 2020, thương mại điện tử Việt Nam tăng trưởng 18%, quy mô thị trường đạt 11,8 tỷ USD, ước tính chiếm 5,5% tổng mức bán lẻ hàng hóa và dịch vụ cả nước với lượng khách hàng truy cập các sàn thương mại điện tử trung bình khoảng 3,5 triệu lượt khách/ngày, tăng 1,5 lần so cùng kỳ. Để đối phó với đại dịch COVID-19, các cơ quan quản lý nhà nước khuyến khích ứng dụng thanh toán không dùng tiền mặt với các ví điện tử, thí điểm mô hình mobile money, dịch vụ công trực tuyến đã thực sự bùng nổ. Theo Mastercard Targets Touchless Economy, để thích ứng với đại dịch COVID-19, nhà thanh toán thẻ hàng đầu thế giới đã phối hợp cùng các đối tác trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) như Accel Robotics với nền tảng Shop Anywhere để phục vụ khách hàng không phải xếp hàng và thanh toán an toàn mà không phải giao tiếp với nhân viên. Trước đại dịch COVID-19, thanh toán không dùng tiền mặt là một xu thế tất yếu. Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam giai đoạn 2016 - 2020 do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2016 đã tạo ra sự chuyển biến rõ rệt về thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế. Tới năm 2018, đề án đẩy mạnh thanh toán qua ngân hàng đối với dịch vụ công cùng nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác đã làm tăng khả năng thanh toán liên thông, tăng cường an toàn, bảo mật giao dịch khách hàng… Đến nay, Việt Nam đã có nhiều hệ thống thanh toán không dùng tiền mặt được phát triển với công nghệ tiên tiến, như hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng, hệ thống thanh toán bù trừ, hệ thống thanh toán nội bộ của từng ngân hàng thương mại, hệ thống thanh toán thẻ, hệ thống thanh toán qua internet và điện thoại di động, hệ thống SWIFT, mobile money… Kết cấu hạ tầng và công nghệ thanh toán điện tử được đầu tư bài bản, quy mô, chất lượng, an toàn và hiệu quả. Nhiều tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán được cấp phép. Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước, tính đến ngày 22-4-2021, có 43 tổ chức không phải là ngân hàng được Ngân hàng Nhà nước cấp phép cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán, trong đó có nhiều ví điện tử lớn, uy tín. Có khoảng vài trăm công ty công nghệ tài chính (fintech). Tính đến hết quý I-2021, cả nước có 96 triệu thẻ ngân hàng nội địa và 18 triệu thẻ quốc tế, 19.714 máy ATM với gần 250 triệu giao dịch, tổng giá trị 767 nghìn tỷ đồng và 271.727 điểm chấp nhận thanh toán thẻ (POS) với trên 103 nghìn giao dịch, tổng giá trị gần 180 nghìn tỷ đồng. Việt Nam hiện có khoảng trên 30 triệu người sử dụng hệ thống thanh toán ngân hàng mỗi ngày, tốc độ tăng trưởng dịch vụ mobile banking là 200%/năm. Cơ hội cho dịch vụ mobile money, dùng tài khoản viễn thông thanh toán cho các hàng hóa, dịch vụ có giá trị nhỏ tại Việt Nam là rất lớn. Với gần 125 triệu thuê bao di động, khoảng 30% người trưởng thành chưa có tài khoản ngân hàng, mobile money sẽ cung cấp cho nhóm khách hàng không có tài khoản ngân hàng, người dân vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo một kênh giao dịch, phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt nhanh chóng và thuận tiện mọi lúc, mọi nơi với thiết bị di động, từ đó giúp người dân tiếp cận tài chính toàn diện, sử dụng các dịch vụ tài chính chính thức tại các ngân hàng và các tổ chức trung gian thanh toán. Đơn cử nông sản với đặc thù cần thời gian lưu trữ, vận chuyển ngắn và cần truy xuất nguồn gốc, đo lường chất lượng rõ ràng, nhưng chuyển đổi số được xem là giải pháp quan trọng trong cả khâu sản xuất lẫn thương mại để đưa nông sản Việt Nam ra thị trường quốc tế. Một trong những ví dụ điển hình nhất là một số nông sản đã và sẽ được đưa lên sàn thương mại điện tử Lazada, Sendo và một số sàn thương mại điện tử khác khi việc truy xuất nguồn gốc và chất lượng nông sản thông qua blockchain được giải quyết bằng công nghệ tương ứng. Tuy nhiên, hiện nay, kinh tế không tiếp xúc vẫn còn đối mặt với không ít thách thức. Hành lang pháp lý cho kinh tế không tiếp xúc chưa có những đột phá đáng kể, chưa được luật hóa và chưa theo kịp sự phát triển của thị trường. Tập quán, thói quen sử dụng tiền mặt vẫn còn khá phổ biến trong nhân dân, nhất là ở địa bàn nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Một bộ phận người dân, nhất là người lớn tuổi còn khá bỡ ngỡ khi tiếp cận với công nghệ thanh toán mới, lo ngại về an ninh, an toàn khi sử dụng các phương thức thanh toán điện tử. Kết cấu hạ tầng và trang thiết bị kỹ thuật phục vụ cho kinh tế không tiếp xúc còn yếu kém, chưa tương xứng với tiềm năng.