Giáo dục đạo đức cho thanh niên Việt Nam hiện nay và một số giải pháp phát huy hiệu quả

(LLCT) - Trong hơn 30 năm đổi mới và hội nhập, việc tích cực triển khai các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về giáo dục đạo đức thanh niên đến các cấp, các ngành và gia đình đã góp phần giáo dục, đào tạo thế hệ thanh niên vừa “hồng”, vừa “chuyên”, chủ nhân tương lai đưa nước nhà vững bước tiến cùng các quốc gia dân tộc tiên tiến trên thế giới. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt đã đạt được, còn tồn tại những hạn chế. Trên cơ sở phân tích thực trạng công tác giáo dục thanh niên của Đảng, Nhà nước, bài viết đề xuất một số giải pháp nhằm phát huy hơn nữa hiệu quả của công tác này, góp phần xây dựng một thế hệ thanh niên Việt Nam trí tuệ, bản lĩnh và giàu lòng nhân ái, đáp ứng yêu cầu cách mạng của đất nước trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng.

1. Công tác giáo dục đạo đức cho thanh niên Việt Nam

Trong tác phẩm Đạo đức cách mạng, Hồ Chí Minh khẳng định: “Có đạo đức cách mạng thì khi gặp khó khăn, gian khổ, thất bại, cũng không sợ sệt, rụt rè, lùi bước. Vì lợi ích chung của Đảng, của cách mạng, của giai cấp, của dân tộc và của loài người mà không ngần ngại hy sinh tất cả lợi ích riêng của cá nhân mình. Khi cần, thì sẵn sàng hy sinh cả tính mạng của mình cũng không tiếc. Đó là biểu hiện rất rõ rệt, rất cao quý của đạo đức cách mạng”(1); “Thanh niên ta cần phải thấm nhuần tinh thần làm chủ nước nhà và phải trau dồi đạo đức của người cách mạng”(2); và “các cháu cần phải rèn luyện đạo đức cách mạng để chuẩn bị trở nên người công dân tốt, người cán bộ tốt của nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh”(3).

Khi nói về thế hệ trẻ - chủ nhân tương lai của đất nước, Hồ Chí Minh cho rằng: “Đoàn viên và thanh niên ta nói chung là tốt, mọi việc đều hăng hái xung phong, không ngại khó khăn, có chí tiến thủ. Đảng cần phải chăm lo giáo dục đạo đức cách mạng cho họ, đào tạo họ thành những người thừa kế xây dựng xã hội chủ nghĩa vừa “hồng” vừa “chuyên”(4); đồng thời, Người còn cho rằng, thanh niên phải tiếp cận những tri thức mới, hiểu những vấn đề thuộc về trách nhiệm của mình trước đất nước, xác định được mục đích, động cơ học tập, sẽ xây dựng quyết tâm trong học tập. Tại Buổi lễ khai mạc Trường Đại học nhân dân Việt Nam (1955), Hồ Chí Minh nói: “Nhiệm vụ của thanh niên không phải là hỏi nước nhà đã cho mình những gì. Mà phải tự hỏi mình đã làm gì cho nước nhà? Mình phải làm thế nào cho ích lợi nước nhà nhiều hơn? Mình đã vì lợi ích nước nhà mà hy sinh phấn đấu chừng nào?”(5).

Quan điểm trên thể hiện chiến lược của Hồ Chí Minh đối với vận mệnh của cả dân tộc và trở thành tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt trong đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về công tác giáo dục đạo đức thanh niên nhằm chăm lo bồi dưỡng, phát huy sức mạnh của thanh niên trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Văn kiện Đại hội XI khẳng định: “Làm tốt công tác giáo dục chính trị, tư tưởng, truyền thống, lý tưởng, đạo đức và lối sống, tạo điều kiện học tập, lao động, giải trí, phát triển thể lực và trí tuệ”(6) cho thanh niên Việt Nam. Để đào tạo và phát triển toàn diện thanh niên Việt Nam nói chung, giáo dục đạo đức thanh niên phục vụ đắc lực cho sự nghiệp đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế nói riêng, Đảng ta rất quan tâm đến việc đổi mới toàn diện giáo dục và đào tạo,  luôn “coi đầu tư cho giáo dục là đầu tư cơ bản, quan trọng nhất cho sự phát triển toàn diện của đất nước. Gắn chiến lược phát triển giáo dục với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội. Đổi mới nền giáo dục với cách làm thích hợp trên các mặt tổ chức và quản lý, dạy và học, nghiên cứu và ứng dụng; quan tâm đến nâng cao dân trí, coi trọng giáo dục nhân cách, lý tưởng, đạo đức, trí lực và thể lực; gắn học với hành, lý thuyết với thực tiễn; ra sức phấn đấu xây dựng một nền giáo dục tiên tiến có quy mô, trình độ và cơ cấu ngành nghề hợp lý. Đó là nền giáo dục thấm nhuần sâu sắc tính nhân dân, tính dân tộc và tính hiện đại”(7).

Trong Văn kiện Đại hội XII, Đảng ta chỉ rõ: “Đổi mới nội dung, phương thức giáo dục chính trị, tư tưởng, lý tưởng, truyền thống, bồi dưỡng lý tưởng cách mạng, lòng yêu nước, xây dựng đạo đức, lối sống lành mạnh, ý thức tôn trọng và nghiêm chỉnh chấp hành Hiến pháp và pháp luật cho thế hệ trẻ. Có cơ chế, chính sách phù hợp tạo môi trường, điều kiện thuận lợi cho thế hệ trẻ học tập, nghiên cứu, lao động, giải trí, phát triển trí tuệ, kỹ năng, thể lực. Khuyến khích, cổ vũ thanh niên nuôi dưỡng ước mơ, hoài bão, xung kích, sáng tạo, làm chủ khoa học công nghệ hiện đại. Phát huy vai trò của thế hệ trẻ trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Thu hút rộng rãi thanh niên, thiếu niên và nhi đồng vào các tổ chức do Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh làm nòng cốt và phụ trách”(8).

Trong thời gian qua, được sự quan tâm lãnh đạo của Đảng và Nhà nước, cùng với sự tham gia của các ngành, các cấp, gia đình, nhà trường, toàn xã hội, sự nỗ lực của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Liên hiệp Thanh niên Việt Nam và Hội Sinh viên Việt Nam...,  công tác giáo dục đạo đức thanh niên đã đạt được những thành tựu nhất định, góp phần đào tạo ra một thế hệ thanh niên đủ sức đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp đổi mới.

Thứ nhất, giáo dục đạo đức thanh niên đã góp phát triển toàn diện đáp ứng yêu cầu sự nghiệp đổi mới. Tuổi trẻ Việt Nam ngày càng có môi trường, điều kiện tốt hơn để học tập, rèn luyện, trưởng thành, góp phần nâng cao trình độ, hình thành lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa, từng bước hoàn thành nhân cách. Phần đông thanh niên tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và con đường phát triển của đất nước; sống có trách nhiệm với Tổ quốc, gia đình và bản thân; có ước mơ, hoài bão; có kiến thức, kỹ năng, sức khỏe tốt, tư duy năng động, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm. Tuyệt đại đa số thanh niên Việt Nam luôn tin tưởng và đồng thuận với đường lối chính trị của Đảng, chấp hành chính sách, pháp luật của Nhà nước, ra sức học tập, rèn luyện và lao động sản xuất, góp phần không nhỏ vào sự ổn định của đất nước, của chế độ và cùng làm nên những thành tựu to lớn trong phát triển kinh tế - xã hội và văn hóa của đất nước. Nghị quyết số 25-NQ/TW của Hội nghị lần thứ bảy, Ban Chấp hành Trung ương khóa X khẳng định: “Một trong những thành tựu của công cuộc đổi mới đất nước là đã xây dựng được thế hệ thanh niên thời kỳ mới có đạo đức, nhân cách, tri thức, sức khỏe, tư duy năng động và hành động sáng tạo; tiếp nối truyền thống hào hùng của Đảng và dân tộc, nêu cao lòng yêu nước, ý thức xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa; không ngại khó khăn, gian khổ, tình nguyện vì cộng đồng; có trách nhiệm với gia đình, xã hội; có ý chí vươn lên trong học tập, lao động, lập thân, lập nghiệp, làm giàu chính đáng, quyết tâm đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu; mong muốn được tin tưởng, được cống hiến cho đất nuớc, có việc làm, thu nhập ổn định, đời sống văn hóa tinh thần lành mạnh phong phú, môi trường sống an toàn(9).

Trước những thành tựu to lớn của đất nước trên nhiều lĩnh vực từ kinh tế, chính trị, xã hội, thanh niên luôn cảm thấy tự hào về dân tộc, có niềm tin vào sự lãnh đạo của Đảng và sự nghiệp đổi mới của đất nước. Theo kết quả khảo sát của Viện nghiên cứu Thanh niên: Có 61,2% thanh niên cảm thấy phấn khởi và tin tưởng vào các giải pháp ổn định kinh tế của Chính phủ, 21,7% thanh niên tin tưởng nhưng cho rằng đất nước còn nhiều vấn đề phải tiếp tục giải quyết để nền kinh tế phát triển bền vững hơn(10). Đồng thời, số lượng thanh niên Việt Nam hiện nay mong muốn vào Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, vào Đảng Cộng sản Việt Nam cũng không ngừng tăng lên. Theo Kết quả khảo sát năm 2017 của Viện nghiên cứu Thanh niên cho thấy: có 65,7% nhóm đối tượng thanh niên đã đi làm khẳng định mục tiêu phấn đấu trở thành đảng viên và 24,6% dự định sẽ phấn đấu theo mục tiêu này. Ở nhóm học sinh, sinh viên tỷ lệ khẳng định mục tiêu phấn đấu trở thành đảng viên là 47,2% và dự định sẽ phấn đấu trở thành đảng viên là 29,4%(11).

Cùng với đó, tâm thế, khả năng hội nhập quốc tế của thanh niên tự tin và chủ động hơn. Định hướng giá trị của thanh niên có những thay đổi tích cực theo hướng coi trọng những giá trị nhân văn, thiết thực, cụ thể và ngày càng quan tâm đến các hoạt động chính trị, xã hội của đất nước. Theo Kết quả khảo sát của Viện nghiên cứu Thanh niên vào năm 2017, đại đa số thanh niên được khảo sát thể hiện ý thức trách nhiệm cao trong việc tham gia bảo vệ Tổ quốc và trong xây dựng, phát triển đất nước. Cụ thể, thanh niên cho rằng: Là thanh niên phải quan tâm đến tình hình chính trị của đất nước (89,8 % thanh niên; 82,5% học sinh sinh viên); Là thanh niên phải tham gia bảo vệ đất nước khi có yêu cầu (95,3% thanh niên, 94,2% học sinh sinh viên); Là thanh niên phải có trách nhiệm làm cho đất nước giàu mạnh (92,4% thanh niên, 90,3% học sinh sinh viên) (12).

Qua các số liệu thống kê trên cho thấy, công tác giáo dục đạo đức thanh niên  ngày càng được nâng cao, phần lớn thanh niên nhận biết tầm quan trọng của những chuẩn mực xã hội, coi trọng những giá trị truyền thống, nhân văn, đồng thời, tiếp cận nhiều giá trị của xã hội hiện đại, thiết thực và thực tế hơn; sống có lý tưởng, hoài bão, sẵn sàng đem tài năng, tâm huyết phụng sự nước nhà; tích cực học tập, lao động, hoạt động, khắc phục mọi khó khăn, gian khổ, có ý chí phấn đấu bền bỉ, luôn vươn lên trong cuộc sống và biết vượt qua mọi thách thức để làm giàu cho bản thân, gia đình và cống hiến cho đất nước.

Thứ hai, công tác giáo dục đạo đức góp phần hình thành một thế hệ thanh niên mới mang những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc và những đặc điểm tiến bộ của thời đại. Do yêu cầu thực tiễn của đất nước và thời đại, công tác giáo dục đạo đức thanh niên đã có nhiều đổi mới so với trước đây. Điều đó đã góp phần tạo nên một thế hệ thanh niên mới có khát vọng vươn lên lập thân, lập nghiệp, không cam chịu đói nghèo, lạc hậu, mong muốn xây dựng đất nước theo mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; biết kế thừa và phát triển truyền thống tốt đẹp của dân tộc, có thể lực mạnh khỏe, có sự hiểu biết sâu rộng trên nhiều lĩnh vực, có ý thức làm chủ; có tính kỷ luật lao động cao, có phong cách làm việc khoa học, hăng say lao động, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, có lối sống lành mạnh, tình nghĩa và tính cộng đồng cao. Có thể khẳng định rằng, công tác giáo dục đạo đức thanh niên thời gian qua đã góp phần đào tạo nên một lớp thanh niên mới, trong đó có một bộ phận thanh niên tiên tiến, đi đầu trên nhiều lĩnh vực, có thái độ, nhận thức tốt và ý thức chính trị cao, có ý chí vươn lên, phát huy mạnh mẽ truyền thống xung kích của những thế hệ thanh niên lớp trước, trở thành tấm gương sáng cho đông đảo thanh niên noi theo. Thanh niên tham gia ngày càng nhiều và hiệu quả vào sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, giữ vững quốc phòng an ninh của đất nước. Ở nhiều cuộc thi trí tuệ thế giới, thanh niên nước ta luôn đạt giải cao. Theo số liệu thống kê của Bộ Giáo dục và đào tạo tại Hội thảo về công tác tuyển chọn và tập huấn đội tuyển quốc gia dự thi Olympic quốc tế và khu vực, “từ năm 2007 đến 2010, số lượng học sinh đoạt giải sau mỗi năm đều tăng. Nếu như năm 2007 toàn quốc có 1.635 học sinh đoạt giải thì tới năm 2009 có 1.900 học sinh đoạt giải và năm 2010 con số này là 2.177 học sinh”(13).

Cùng với đó là những tấm gương điển hình tiên tiến, xung kích đi đầu trong chiến đấu, lao động, học tập và công tác, nhất là trong sự nghiệp đổi mới và hội nhập quốc tế đã tiếp tục khẳng định vị thế và vai trò quan trọng của thế hệ trẻ; là kết quả và minh chứng sinh động cho quá trình bồi dưỡng, đào tạo thế hệ cách mạng kế cận của Đảng và Nhà nước.

Với những nhận thức đúng đắn cùng với chủ trương, đường lối, chính sách đúng đắn của Đảng và Nhà nước trong việc giáo dục đạo đức thanh niên cho đất nước, cũng như sự chung sức, chung lòng của toàn dân, nên sau hơn 30 năm đổi mới, về cơ bản, Đảng, Nhà nước và nhân dân ta đã xây dựng được một thế hệ thanh niên Việt Nam thời đại mới với những năng lực và phẩm chất đáp ứng yêu cầu cách mạng trong thời kỳ mới. Đó là những con người luôn kiên định lý tưởng XHCN, vừa có đạo đức, nhân cách tốt, vừa có sức khỏe, vừa có trình độ học vấn, có những kỹ năng cần thiết trong cuộc sống, có tư duy năng động và hành động sáng tạo, có ý chí vượt qua mọi khó khăn, thử thách để vươn lên trong học tập và cuộc sống, có khát vọng muốn được cống hiến sức mình cho Tổ quốc, cho nhân dân...Nhiều phong trào thi đua như Thanh niên tình nguyện, Tuổi trẻ xung kích bảo vệ Tổ quốc, Thanh niên lập nghiệp, Tuổi trẻ học đường, Tuổi trẻ sáng tạo... đã thu hút đông đảo đoàn viên, thanh niên, sinh viên và học sinh tham gia. Màu áo xanh tình nguyện đã để lại dấu ấn sâu sắc trong toàn xã hội. Trên khắp nẻo đường đất nước, trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, đều có sự tham gia của thế hệ trẻ đảm nhận các công việc tình nguyện, góp phần làm đổi thay cuộc sống của đồng bào cả nước. Có thể khẳng định rằng, thanh niên Việt Nam ngày nay vẫn luôn xứng đáng với niềm tin yêu, kỳ vọng của Hồ Chí Minh, của Đảng và nhân dân ta.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đạt được, công tác giáo dục đạo đức thanh niên Việt Nam vẫn còn bộc lộ những hạn chế như sau:

Một là, công tác giáo dục đạo đức thanh niên vẫn thực sự chưa đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước. Một bộ phận thanh niên sống thiếu lý tưởng, giảm sút niềm tin, có biểu hiện lệch lạc, có lối sống thực dụng, quá coi trọng giá trị vật chất, bản lĩnh chính trị non kém, dao động về lập trường tư tưởng, thờ ơ với những vấn đề chính trị - xã hội, dễ bị kích động, lôi kéo tham gia các hoạt động trái pháp luật. Nghị quyết số 25-NQ/TW của Hội nghị lần thứ bảy, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X nhận định: “Một bộ phận thanh niên sống thiếu lý tưởng, giảm sút niềm tin, ít quan tâm đến tình hình đất nước, thiếu ý thức chấp hành pháp luật, sống thực dụng, xa rời truyền thống văn hóa dân tộc. Học vấn của một bộ phận thanh niên nhất là thanh niên nông thôn, thanh niên dân tộc thiểu số còn thấp; nhiều thanh niên thiếu kiến thức và kỹ năng trong hội nhập quốc tế(14).

Bên cạnh đó, tình hình vi phạm pháp luật trong thanh niên vẫn diễn biến phức tạp và ở mức cao. Tội phạm và vướng vào các tệ nạn xã hội trong thanh niên có chiều hướng gia tăng, đặc biệt là tệ nạn ma túy, mại dâm. Tỷ lệ tội phạm hình sự trong thanh niên đang có chiều hướng tăng lên nhanh chóng, đặc biệt, tính chất côn đồ, nguy hiểm cũng ngày càng nghiêm trọng. Tỷ lệ số vụ thanh thiếu niên vi phạm pháp luật phải xử lý hình sự trong tổng số vụ vi phạm pháp luật qua các năm vẫn còn ở mức cao: năm 2012 là 83,5%, năm 2015 là 90,2% và năm 2016 là 81,9%. Theo số liệu thống kê của Cục cảnh sát hình sự - Bộ Công an năm 2012, thanh niên vi phạm pháp luật từ 31.098 vụ với 38.997 đối tượng; năm 2016, xuống còn 24.371 vụ với 35.792 đối tượng; sáu tháng đầu năm 2017 có 11.612 vụ với 19.386 đối tượng. Cùng với đó là những hiện tượng suy thoái đạo đức của thanh niên, sinh viên trong môi trường học đường diễn ra với tính chất ngày càng nghiêm trọng. Những hiện tượng trên chính là  hồi chuông cảnh báo trong công tác giáo dục đạo đức thanh niên Việt Nam hiện nay là cần phải nhanh chóng chấn chỉnh kịp thời nhằm xây dựng con người Việt Nam vừa “hồng” vừa “chuyên” phục vụ đắc lực công cuộc xây dựng CNXH hiện nay.

Hai là, mục tiêu, nội dung và phương pháp giáo dục đạo đức thanh niên thời gian qua còn nhiều bất cập. Trong bối cảnh tình hình trong nước và thế giới có nhiều biến động khó lường, công tác giáo dục đạo đức thanh niên đã có những thay đổi về mục tiêu, nội dung và phương pháp cho phù hợp với tình hình mới, song vẫn còn nhiều hạn chế về cả mục tiêu, nội dung và phương pháp. Văn kiện Đại hội XII của Đảng khẳng định: “Hệ thống giáo dục và đào tạo thiếu liên thông giữa các trình độ và giữa các phương thức giáo dục đào tạo; còn nặng lý thuyết, nhẹ thực hành. Đào tạo thiếu gắn kết với nghiên cứu khoa học, sản xuất kinh doanh và nhu cầu của thị trường lao động; chưa chú trọng đúng mức việc giáo dục đạo đức, lối sống và kỹ năng làm việc. Phương pháp giáo dục, việc thi, kiểm tra và đánh giá kết quả còn lạc hậu, thiếu thực chất”(15).

Về mục tiêu: Đảng và Nhà nước ta trong những năm qua, đã có rất nhiều chỉ thị, nghị quyết, chủ trương, chính sách về công tác giáo dục đạo đức thanh niên trong từng thời kỳ cách mạng. Và mục tiêu xuyên suốt cần đạt được trong công tác giáo dục đạo đức thanh niên là nhằm đào tạo ra những con người phát triển toàn diện, mà hiệu quả, chất lượng là ba trọng điểm “nhân cách, trí tuệ và tài năng, thể lực và tầm vóc”, phát triển ngang tầm thời đại để đáp ứng yêu cầu của thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, một bộ phận thanh niên được giáo dục vẫn chưa đạt mục tiêu đã đề ra hoặc do một số cơ sở đào tạo khi xây dựng chuẩn đầu ra của ngành đào tạo hoặc mục tiêu đào tạo của trường lại đặt mục tiêu chủ yếu đào tạo ra nguồn nhân lực thanh niên chỉ đáp ứng yêu cầu của vùng, của miền hoặc của trong nước; mà không hướng đến mục tiêu giáo dục đạo đức cho nguồn nhân lực thanh niên đáp ứng yêu cầu của thời đại, của quốc tế.

Về nội dung: Nội dung giáo dục là một trong những nhân tố góp phần vào sự thành công của công tác giáo dục đạo đức thanh niên. Tuy nhiên, nội dung giáo dục hiện nay chưa kết hợp tốt giữa giáo dục đạo đức, giáo dục văn hóa với giáo dục khoa học, công nghệ và kỹ thuật, nội dung chưa phù hợp với nhu cầu và xu thế thị trường lao động trong nước và quốc tế. Đặc biệt có một thời gian dài, chúng ta xem nhẹ việc giáo dục đạo đức cho thanh niên, nếu có thì chỉ mang tính hình thức, kém hiệu quả. Nhìn chung, nội dung giáo dục đạo đức thanh niên Việt Nam hiện nay vẫn chỉ mới tập trung vào những vấn đề như giáo dục tư tưởng chính trị, giáo dục tri thức, giáo dục nghề nghiệp, công ăn, việc làm... Trong khi đó có những nội dung cơ bản, quan trọng và cấp bách vẫn chưa được quan tâm đúng mức, trong đó đặc biệt là những vấn đề giáo dục đạo đức. Nghị quyết số 25-NQ/TW của Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khóa X khẳng định “Việc đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh và Hội Liên hiệp Thanh niên Việt Nam chưa theo kịp sự phát triển của tình hình thanh niên”(16).

Về phương pháp: Quá trình giáo dục đạo đức nói chung và giáo dục đạo đức thanh niên nói riêng muốn đạt được hiệu quả cao thì cần phải có phương pháp giáo dục phù hợp, đúng đắn và hiện đại. Tuy nhiên, thực tế cho thấy rằng, phương pháp giáo dục thanh niên thời gian qua vẫn chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, còn lạc hậu, chậm đổi mới, chậm hiện đại hóa, chưa gắn với đời sống xã hội và lao động nghề nghiệp, chưa phát huy tính năng động, sáng tạo và năng lực thực hành của thanh niên. Vì vậy, trong giai đoạn hiện nay, để đạt được mục tiêu giáo dục đạo đức thanh niên, dưới tác động của toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế cần phải đổi mới phương pháp giáo dục.

Giáo dục đạo đức thanh niên Việt Nam trong thời gian qua còn nhiều hạn chế như trên xuất phát từ các nguyên nhân sau:

(1) Sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong việc giáo dục đạo đức thanh niên chưa thường xuyên, liên tục. Để đạt hiệu quả trong việc giáo dục đạo đức thanh niên hiện nay cần phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều lực lượng giáo dục mà cụ thể là gia đình, nhà trường và xã hội. Sự phối hợp đó đòi hỏi phải diễn ra liên tục, thường xuyên.

(2) Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, với sự du nhập ồ ạt của những giá trị văn hóa, đạo đức mới vào Việt Nam, bên cạnh những tác động tích cực thì còn có những cái phản giá trị, phản văn hóa. Thanh niên là những người đang ở trong độ tuổi chưa có sự trưởng thành hoàn toàn về tâm sinh lý nhưng thích làm theo những điều mới lạ. Vì thế thanh niên là đối tượng dễ bị kích động, lôi kéo bởi những nội dung bạo lực, đồi trụy, bởi những lực lượng phản động...

(3) Bản thân tự giáo dục, tự rèn luyện của thanh niên nước ta còn yếu. Giáo dục thanh niên xứng đáng trở thành người chủ tương lai của đất nước là việc chung của toàn xã hội và của các tổ chức nhưng trước hết là trách nhiệm của từng bản thân thanh niên. Bởi thanh niên là đối tượng của giáo dục nhưng cũng là chủ thể của quá trình giáo dục, do nhu cầu và năng lực tự giáo dục của thanh niên. Vì vậy, trong quá trình giáo dục đạo đức thanh niên, mục đích tự giáo dục đòi hỏi thanh niên phải có khả năng độc lập tìm tòi, nghiên cứu và lĩnh hội tri thức; tự hoàn thiện nhân cách và tự rèn luyện những kỹ năng cần thiết và tự đánh giá hành vi của mình để đối chiếu với những chuẩn mực do xã hội đặt ra. Tuy nhiên, trong thời gian qua, một bộ phận thanh niên vẫn còn thụ động, chưa tích cực trong học tập, nghiên cứu và rèn luyện về đạo đức, thậm chí, một bộ phận không nhỏ thanh niên rời xa lý tưởng cách mạng, lãng quên những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, có lối sống vị kỷ, vị lợi, tôn sùng chủ nghĩa cá nhân, sùng ngoại, thực dụng, sa vào tệ nạn xã hội, vi phạm pháp luật, vi phạm các chuẩn mực đạo đức của xã hội...

2. Một số giải pháp phát huy hiệu quả công tác giáo dục đạo đức thanh niên Việt Nam

Một là, nâng cao nhận thức về vai trò của công tác giáo dục đạo đức thanh niên. Để nâng cao nhận thức về vai trò của công tác giáo dục đạo đức thanh niên, cần đẩy mạnh tuyên truyền giáo dục trong toàn xã hội ý thức chăm lo giáo dục thanh niên, làm cho toàn dân thấy được thanh niên là lực lượng xã hội to lớn, đóng vai trò quyết định của sự nghiệp cách mạng, là người chủ tương lai của đất nước, để có sự quan tâm đến thanh niên, đầu tư cho công tác giáo dục đạo đức thanh niên, cùng với Đảng, chính quyền, mặt trận và các đoàn thể chính trị - xã hội làm tốt công tác giáo dục đạo đức thanh niên. Bên cạnh đó, không ngừng giáo dục cho thanh niên nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí của mình trong đời sống xã hội, trong sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc, kế thừa và phát huy truyền thống vẻ vang của các thế hệ thanh niên; đề cao ý thức tự tôn dân tộc hướng tới những giá trị chân - thiện - mỹ; có ý thức lập thân lập nghiệp vì mục tiêu độc lập dân tộc và CNXH, vì dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Hai là, thường xuyên chăm lo giáo dục đạo đức cách mạng, lối sống trong sạch, lành mạnh cho thanh niên. Đây là giải pháp cơ bản nhằm xây dựng, hình thành nhân cách con người mới XHCN cho thanh niên, vì đạo đức là “gốc của người cách mạng”. Trước hết cần phải nâng cao chất lượng giảng dạy các môn lý luận Mác - Lênin, nâng cao chất lượng bài giảng, phải làm thế nào để sinh viên, thanh niên nhận thức được sự cần thiết phải nghiên cứu học tập các môn này. Để thực hiện điều này, chúng ta cần đổi mới phương pháp giảng dạy, vừa phải nâng cao trình độ lý luận, vừa gắn lý luận với thực tiễn cuộc sống, nhất là gắn với những nội dung lĩnh vực, thanh niên đang được đào tạo. Điều đó chỉ thực hiện tốt khi chúng ta tăng cường việc nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, giảng viên, đổi mới phương pháp ra đề thi. Đề thi phải mang tính chất tổng hợp kiến thức, phải phát huy được tính độc lập tư duy của thanh niên. Từ việc đổi mới phương pháp đánh giá đòi hỏi giáo viên phải đổi mới phương pháp giảng dạy và thanh niên phải đổi mới phương pháp học tập. Ngoài ra, các cơ sở đào tạo cần đảm bảo điều kiện tự học như tài liệu tham khảo, địa điểm tự học, tự nghiên cứu. Nếu những khâu nêu trên không thực hiện đồng bộ thì mọi cố gắng thay đổi từng bộ phận sẽ dẫn tới hiệu quả không cao. Cùng với đó, để việc giáo dục đạo đức thanh niên có hiệu quả, cần tổ chức tốt các phong trào hành động cách mạng của thanh niên mà tiêu biểu là phong trào: “Thanh niên lập nghiệp và tuổi trẻ giữ nước”, “Thanh niên tình nguyện”, “Chiến dịch mùa hè xanh”, “Thanh niên khởi nghiệp đổi mới sáng tạo”...

Ba là, phải kết hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong việc giáo dục, rèn luyện đạo đức, lối sống cho thanh niên. Đây là vấn đề có ý nghĩa quan trọng nhằm phát huy sức mạnh tổng hợp của các tổ chức, các lực lượng cùng chăm lo giáo dục, rèn luyện đạo đức, lối sống cho thanh niên, hình thành phẩm chất cao đẹp của con người mới XHCN.

Giáo dục là kết quả tổng hợp của một quá trình từ mầm non đến đại học, là kết quả giáo dục trong gia đình, trong nhà trường, trong quan hệ xã hội..., trong đó môi trường nhà trường có vai trò quyết định. Mục đích của giáo dục là nhằm bồi dưỡng và phát triển tri thức, năng lực, phẩm chất, nhân cách, tư tưởng, tình cảm, đạo đức, tinh thần, thái độ của người học theo hướng tích cực, qua quá trình dạy và học, góp phần vào phát triển hoàn thiện con người, chuẩn bị cho họ có đầy đủ phẩm chất và năng lực tham gia vào lao động sản xuất và trong đời sống xã hội. Do đó, các cấp học phải hướng đến mục đích đó. Chúng ta cần khắc phục bệnh chạy theo thành tích trong giáo dục và đào tạo. Không nên vì yêu cầu tỷ lệ phần trăm lên lớp dẫn đến nâng điểm, hạ thấp chất lượng đào tạo, và nguy hiểm hơn, điều đó làm cho một bộ phận thanh niên, sinh viên tự mãn với kiến thức của mình, có danh mà không có thực.

Trong phạm vi toàn xã hội, chúng ta cần kiên quyết lập lại kỷ cương trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội từ giao thông vận tải đến quản lý đất đai, quản lý y tế, văn hóa, giáo dục, quản lý chặt chẽ việc sử dụng internet của thanh niên... Nếu không thực hiện tốt điều này thì việc giáo dục đạo đức XHCN cho thanh niên với mong muốn xây dựng một xã hội có kỷ cương, nề nếp, con người đối xử với nhau nhân văn, nghĩa tình sẽ trở nên vô nghĩa.

Đối với các cơ sở đào tạo cần tạo một môi trường nhân văn, kỷ cương trong học tập và giảng dạy. Cán bộ, giảng viên phải trở thành tấm gương về đạo đức, về cách ứng xử, về việc thực hiện kỷ cương, nề nếp trong dạy và học. Cần tăng cường hoạt động giao lưu giữa thầy và trò để có sự đồng cảm, có điều kiện giúp đỡ nhau trong quá trình dạy và học. Trong quá trình lên lớp, dù giáo viên chuyên môn hay giáo viên các môn lý luận chính trị đều phải tích cực tham gia vào hoạt động giáo dục lý tưởng XHCN, nâng cao nhiệt tình cách mạng cho thanh niên, sinh viên. Chính những tấm gương rèn luyện, phấn đấu của các thầy cô là nguồn động viên, khích lệ việc học tập và sự phấn đấu vươn lên của thanh niên, sinh viên. Song hành với đó, các bậc phụ huynh cũng cần nâng cao trách nhiệm trong giáo dục đạo đức, nếp sống cho con cái.

Thường xuyên nâng cao chất lượng sinh hoạt Đoàn của các tổ chức đoàn, bằng nhiều hình thức khác nhau để nâng cao tính tích cực xã hội của thanh niên, sinh viên. Trong hoạt động nghiên cứu khoa học, những sinh hoạt tập thể, qua những phong trào giúp đỡ nhau trong học tập, thực tế để thanh niên, sinh viên hiểu rõ nhau hơn, có sự cảm thông với nhau, từ đó mà có sự gắn bó, xác định được trách nhiệm giúp đỡ nhau trong cuộc sống. Thông qua hoạt động thực tiễn cuộc sống, kiểm nghiệm mà thanh niên củng cố niềm tin vào lẽ phải, vào những điều kiện tốt đẹp trong cuộc sống.

Bốn là, tăng cường đầu tư đổi mới trang thiết bị trong quá trình dạy của thầy và học tập của trò. Muốn cho thanh niên, sinh viên học tập tốt, rèn luyện tốt, cùng với sự phát triển của kinh tế - xã hội, các cơ sở giáo dục cần tăng cường đầu tư trang thiết bị dạy và học ngày một tốt hơn. Có như vậy chúng ta có thể nâng cao hiệu quả dạy và học, nâng cao chất lượng đào tạo. Những điều kiện học của thanh niên, sinh viên tốt khiến họ có điều kiện mở rộng kiến thức, mở rộng khả năng tư duy, nhìn nhận các vấn đề xã hội đúng đắn, chính xác và tốt hơn. Đồng thời, trang thiết bị học tập ngày càng hiện đại, thanh niên, sinh viên cảm nhận được những thành tựu mà chủ nghĩa xã hội mang lại cho họ. Trên cơ sở đó tạo cho thanh niên niềm tin vào lý tưởng  XHCN, ra sức rèn luyện, có ý thức phấn đấu vươn lên về mọi mặt trong quá trình hội nhập quốc tế.

Năm là, phát huy vai trò tự học tập, tự tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống của thanh niên. Thanh niên là lớp người trẻ, khỏe, có nhiệt tình cách mạng, nhạy cảm với cái mới, cái tiến bộ. Phát huy vai trò của thanh niên trong tự học tập, tự tu dưỡng đạo đức lối sống là biện pháp quan trọng giúp họ nhanh chóng tiến bộ, trưởng thành. Đó còn là điều kiện quyết định kết quả rèn luyện của mỗi cá nhân. Trước hết phải hình thành cho thanh niên nhu cầu, động cơ phấn đấu, rèn luyện đúng đắn, làm cho mỗi người có ý thức làm chủ, ham học hỏi, cầu tiến bộ, vươn lên tự khẳng định mình. Cần tạo mọi điều kiện thuận lợi để thanh niên phấn đấu, rèn luyện; đồng thời phải thường xuyên theo dõi, kiểm tra, đánh giá kết quả, định hướng phấn đấu cho thanh niên. Quan tâm đáp ứng những nhu cầu chính đáng của thanh niên về vật chất, tinh thần; giao nhiệm vụ phù hợp với sở trường, năng khiếu đặc điểm tâm, sinh lý của họ sẽ tạo điều kiện tốt để thanh niên rèn luyện đạo đức, lối sống. Mỗi thanh niên phải xác định rõ trách nhiệm trước Tổ quốc và nhân dân, sống có lý tưởng, có hoài bão, khát khao vươn tới cái mới, cái tiến bộ. Bản thân mỗi người tự giác rèn luyện, biết tự kiềm chế, biết vượt qua những cám dỗ và tiêu cực xã hội, những biểu hiện của chủ nghĩa cá nhân, ích kỷ, thực dụng, lợi mình hại người. Thanh niên cần phải tự tin vào chính mình, giữ vững niềm tin trong cuộc sống, vào các giá trị chân, thiện, mỹ; vượt qua mọi khó khăn gian khổ như Bác Hồ đã dạy: “gian nan rèn luyện mới thành công”.

__________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 2-2020

(1) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.5, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.602.

(2), (3) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.13, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.89, tr.132.

(4) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.15, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.612.

(5) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.9, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.265.

(6) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.49.

(7) ĐCSVN: Văn kiện Hội nghị lần thứ hai Ban Chấp hành Trung ương khóa VIII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1997, tr.12.

(8), (15) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.162, 114.

(9), (14), (16) ĐCSVN: Văn kiện Hội nghị lần thứ bảy Ban chấp hành Trung ương khóa X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008, tr.37, 37-38, 38.

(10), (13) Viện nghiên cứu Thanh niên: Điều tra tình hình thanh niên năm, 2015, tr.76, 85.

(11), (12) Viện nghiên cứu Thanh niên: Khảo sát quan niệm, thái độ và hành vi của thanh niên về chuẩn mực và sai lệch chuẩn mực xã hội, 2017, tr.45, 92.

Nguồn : TS Nguyễn Minh Trí

Trường Đại học Công nghệ TP. Hồ Chí Minh