Rèn luyện phương pháp tự học đối với học viên trong tổ chức đào tạo cao cấp lý luận chính trị hiện nay

(LLCT) - Đào tạo cao cấp lý luận chính trị là nhiệm vụ quan trọng mang tính quyết định trong việc hoàn thành các nhiệm vụ của Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh và hệ thống các Học viện khu vực, các cơ sở đào tạo của Bộ Quốc phòng, Bộ Công an. Trong đổi mới đào tạo cao cấp lý luận chính trị của hệ thống Học viện thì đổi mới phương pháp cũng là một giải pháp quan trọng góp phần vào đổi mới đào tạo cao cấp lý luận chính trị. Bài viết này tập trung làm rõ cơ sở lý luận, thực tiễn của rèn luyện phương pháp tự học của học viên trong đào tạo cao cấp lý luận chính trị.

Từ khóa: tự học, phương pháp tự học, rèn luyện phương pháp tự học.

Trong các bài phát biểu, nói chuyện với cán bộ, đảng viên về học tập, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường nhắc nhở về tính tích cực, chủ động, tự giác của người dạy và người học: “Phải nâng cao và hướng dẫn việc tự học”(1), “phương pháp giáo dục thì theo nguyên tắc tự nguyện, tự giác, giải thích, bàn bạc, thuyết phục chứ không gò bó”(2). Nghị quyết số 32-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 26-5-2014 về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng công tác đào tạo, bồi dưỡng lý luận chính trị cho cán bộ lãnh đạo quản lý xác định: “Đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, lấy người học làm trung tâm...; giúp học viên tiếp tục tự học, bổ sung, mở rộng và nâng cao kiến thức, rèn luyện về phương pháp tư duy, khả năng vận dụng giải quyết tình huống thực tiễn”(3). Quán triệt tinh thần trên, những năm qua, các chương trình đào tạo, bồi dưỡng của hệ thống trường Đảng đều đặt ra yêu cầu nâng cao năng lực tự học, tự nghiên cứu cho học viên. Yêu cầu này đã được phần nào giải quyết trong đổi mới phương pháp giảng dạy. Thực hiện tinh thần chỉ đạo của đồng chí Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng tại Lễ kỷ niệm 70 năm truyền thống Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh về động cơ, tinh thần học tập đối với học viên trường Đảng:  “Các đồng chí cần học tập nghiêm túc, với tinh thần say mê, trách nhiệm cao; thực hiện tốt phương châm gắn lý luận với thực tiễn, học đi đôi với hành; tăng cường quá trình tự học, tự nghiên cứu; tích cực rèn luyện tư duy, phương pháp luận và cách tiếp cận giải quyết những vấn đề thực tiễn đặt ra”(4). Để thực hiện yêu cầu trên, cần có sự thống nhất trong cách thức tổ chức, vận hành phương pháp tự học đối với học viên, biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo thì việc rèn luyện phương pháp tự học là nhiệm vụ đặt ra trong thời gian tới. 

1. Nhận thức thuật ngữ: Tự học, phương pháp tự học, rèn luyện phương pháp tự học

Theo tác giả Nguyễn Cảnh Toàn: “Tự học là tự mình động não, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp...) và có khi cả cơ bắp (khi phải sử dụng công cụ), cùng các phẩm chất của mình,.ồi cả động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan (trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, không ngại khó ngại khổ, kiên trì nhẫn nại, lòng say mê khó học, ý muốn thi đỗ, biến khó khăn thành thuận lợi) để chiếm lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình”(5). Tác giả Nguyễn Kỳ: “Tự học là người học tích cực chủ động, tự mình tìm ra tri thức kinh nghiệm bằng hành động của mình, tự thể hiện mình. Tự học là tự đặt mình vào tình huống học, vào vị trí nghiên cứu, xử lý các tình huống, giải quyết các vấn đề, thử nghiệm các giải pháp... Tự học thuộc quá trình cá nhân hóa việc học”(6).

Như vậy, tự học là quá trình cá nhân tích cực, chủ động, độc lập chiếm lĩnh tri thức của một lĩnh vực hay hiểu biết của nhân loại, biến tri thức lĩnh vực đó thành nhận thức của mình nhằm đạt được mục đích nhất định.

Phương pháp tự học là cách thức, con đường mà người học tự chọn cho mình trong quá trình học tập để đạt được mục tiêu, nhiệm vụ học tập. 

Để có phương pháp tự học, người học tự mình khó có thể hình thành phương pháp chiếm lĩnh tri thức hiệu quả, mà phải thông qua quá trình dạy - học. Quá trình dạy học có mục tiêu, kế hoạch, phương pháp, người dạy sẽ tác động tới người học thông qua các hoạt động học nhằm chiếm lĩnh tri thức và hình thành phương pháp học tập.

Rèn luyện phương pháp tự học là quá trình hướng dẫn, giúp người học hình thành được những kỹ năng, phương pháp, cách thức tự học, tự nghiên cứu nhằm không ngừng nâng cao chất lượng học tập, nghiên cứu và hình thành thói quen, phương pháp, tác phong chủ động học tập và học tập suốt đời.

2. Cơ sở thực hiện rèn luyện phương pháp tự học đối với học viên trong đào tạo cao cấp lý luận chính trị

Một là, xuất phát từ mục tiêu chương trình đào tạo

Bản chất hoạt động của trường Đảng nói chung và đào tạo lý luận chính trị nói riêng là giáo dục ý thức hệ và  chủ trương, đường  lối của Đảng Cộng sản cầm quyền, đồng thời, vận dụng lý luận đó trong công tác tổ chức, chỉ đạo thực tiễn. Mục tiêu của chương trình đào tạo cao cấp lý luận chính trị là cung cấp, trang bị cho người học những kiến thức cơ bản, hệ thống, thực tiễn, hiện đại về chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; chủ trương, đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước; những vấn đề lý luận và thực tiễn mới trong nước và trên thế giới; khoa học chính trị; khoa học lãnh đạo, quản lý và một số khoa hội xã hội và nhân văn. Từ mục tiêu chung của chương trình, cụ thể hóa thành mục tiêu cụ thể(7): (1) Về kiến thức: Trang bị cho học viên những kiến thức cơ bản, hệ thống, thực tiễn, hiện đại về chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, kiến thức về các khoa học lãnh đạo, quản lý và kiến thức thực tiễn; (2) Về kỹ năng: Trang bị các kỹ năng vận dụng lý luận vào thực tiễn, kỹ năng cơ bản về lãnh đạo, quản lý, như: đánh giá tình hình; hoạch định chính sách; ra các quyết định lãnh đạo; tổ chức thực hiện và kiểm tra, đánh giá kết quả thực hiện; tổ chức vận động quần chúng;...; (3) Về tư tưởng: Bồi dưỡng thế giới quan khoa học, nhân sinh quan cách mạng, củng cố lập trường cách mạng kiên định, ý thức trách nhiệm chính trị-xã hội trước Đảng, trước dân tộc và tinh thần phấn đấu tu dưỡng, rèn luyện nhân cách để đáp ứng các chuẩn mực của người cán bộ lãnh đạo, quản lý trong điều kiện mới.

Để thực hiện mục tiêu trên, bên cạnh khẳng định vai trò dẫn dắt, định hướng của người dạy, thì các hoạt động học tập, luyện người học chiếm vị trí vô cùng quan trọng. Trong quá trình tổ chức giảng dạy, nếu người học không tích cực chủ động học tập, rèn luyện thì khó có thể tích lũy về kiến thức, kỹ năng, thái độ để thực hiện trách nhiệm của người đảng viên, người cán bộ lãnh đạo, quản lý. Điều này, tất yếu cho việc thực hiện rèn luyện phương pháp tự học đối với học viên, qua đó, người học có tinh thần, phương pháp tu dưỡng nhân cách, phẩm chất, đạo đức cách mạng suốt đời.

Hai là, xuất phát đối tượng đào tạo chương trình cao cấp lý luận chính trị

Theo quy định hiện hành của Ban Tổ chức Trung ương, đối tượng đào tạo cao cấp lý luận chính trị là: “1- Vụ trưởng, phó vụ trưởng và tương đương trở lên của các bộ, ban, ngành, đoàn thể, đảng ủy trực thuộc Trung ương; tỉnh ủy viên, thành ủy viên, trưởng, phó các sở, ban, ngành, đoàn thể tỉnh, thành phố trở lên; cán bộ chủ chốt cấp huyện (Bí thư, Phó Bí thư, Chủ tịch Hội đồng nhân dân, Chủ tịch Ủy ban nhân dân) và tương đương; cán bộ được quy hoạch vào các chức danh này. 2- Trưởng, phó phòng và tương đương của các bộ, ban, ngành, đoàn thể, đảng ủy trực thuộc Trung ương; trưởng phòng và tương đương của các sở, ban, ngành, đoàn thể tỉnh, thành phố; cấp ủy viên cấp huyện, Phó Chủ tịch Hội đồng nhân dân, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp huyện và tương đương; trưởng phòng, ban, ngành, đoàn thể cấp huyện và tương đương; cán bộ được quy hoạch vào các chức danh nêu trên”(8).

Điểm chung của đối tượng đào tạo chương trình cao cấp lý luận là cán bộ lãnh đạo, quản lý, có chức vụ hoặc quy hoạch vị trí lãnh đạo, quản lý trong hệ thống chính trị, có vị thế trong xã hội, có trình độ chuyên môn cao, có nhiều kinh nghiệm sống được tích lũy theo từng lĩnh vực, có ý thức trách nhiệm đối với việc học tập, có nhu cầu hiểu lý luận sâu sắc và mong muốn vận dụng những kiến thức học tập vào công việc. Đặc điểm này đặt ra yêu cầu cần thiết đổi mới mô hình tổ chức dạy - học tăng tính chủ động tích cực, sáng tạo và rèn luyện phương pháp tự học cho người học.

Ba là, xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp đào tạo chương trình cao cấp lý luận chính trị

Xuất phát từ yêu cầu các nghị quyết của Đảng về giáo dục, đào tạo, trong đó có đào tạo, bồi dưỡng lý luận chính trị là đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, lấy người học làm trung tâm, người học tham gia tích cực vào quá trình đào tạo; giúp học viên tiếp tục tự học, bổ sung, mở rộng và nâng cao kiến thức, rèn luyện về phương pháp tư duy, khả năng vận dụng giải quyết tình huống thực tiễn. Căn cứ yêu cầu trên, trở lại nguyên tắc dạy học macxit- nguyên tắc căn cốt trong tổ chức giảng dạy ở trường Đảng, đó là lý luận phải gắn liền với thực tiễn. Trong bài diễn văn khai mạc lớp học lý luận khóa I trường Nguyễn Ái Quốc, ngày 7-9-1957, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng dạy phương pháp giảng dạy và học tập ở trường Đảng là: “Dùng lý luận đã học được để phân tích những thắng lợi và thất bại trong công tác, những mặt đúng mặt sai trong tư tưởng, phân tích một cách toàn diện và tìm nguồn gốc đúng sai về lập trường, quan điểm và phương pháp của mình. Làm như thế là tổng kết để làm cho nhận thức của chúng ta đối với các vấn đề đó được nâng cao hơn và công tác có kết quả hơn”(9). Như thế, phương pháp giảng dạy ở trưởng Đảng là tăng cường thảo luận, đối thoại, định hướng tư tưởng, tăng cường sử dụng nguyên tắc tự phê bình và phê bình để cải tạo phương pháp học tập của bản thân, tránh lối dạy truyền thụ, nhồi nhét; giáo điều, sách vở, xa.ời thực tiễn; đồng thời, chú trọng phương pháp rèn luyện phong cách, bản lĩnh người cán bộ lãnh đạo, quản lý nhằm hướng tới rèn luyện bản lĩnh chính trị, cách thức giải quyết những tình huống khó, phức tạp trong lãnh đạo, quản lý; cần có những phương pháp tu dưỡng, rèn luyện đạo đức cách mạng suốt đời.

3. Đề xuất nội dung tổ chức rèn luyện phương pháp tự học đối với học viên chương trình đào tạo cao cấp lý luận chính trị

Một là, xây dựng đề cương môn học, kế hoạch bài giảng theo hướng chuẩn đầu ra nhằm định hướng quá trình rèn luyện phương pháp tự học

Bản chất của việc xây dựng đề cương môn học, kế hoạch bài giảng theo hướng chuẩn đầu ra là sự công khai cho người học sau khi học xong môn học, người học sẽ đạt được chuẩn về kiến thức, kỹ năng, tư tưởng. Căn cứ vào đề cương môn học theo hướng chuẩn đầu ra sẽ tạo thuận lợi cho các chủ thể thực hiện quá trình giảng dạy đạt mục tiêu, cụ thể là: (1) Đối với giảng viên: Tạo điều kiện cho mỗi giảng viên xây dựng kế hoạch bài giảng (giáo án) theo hướng chuẩn đầu ra bảo đảm về kiến thức, kỹ năng, tư tưởng, làm cơ sở, định hướng cho việc tổ chức giảng dạy đạt mục tiêu đã tuyên bố; (2) Đối với học viên: Tạo điều kiện cho người học có nguồn học liệu quan trọng để tổ chức quá trình tự học, tự nghiên cứu, góp phần hình thành năng lực cho học viên vận dụng để phát hiện, phân tích, giải quyết các vấn đề thực tiễn theo yêu cầu của chương trình đào tạo.

Hai là, đổi mới phương pháp giảng dạy nhằm tạo môi trường, điều kiện tổ chức rèn luyện phương pháp tự học

Sau khi xây dựng được chuẩn đầu ra môn học, chuyên đề, vấn đề đặt ra tiếp theo đối với người dạy là: làm thế nào để người học đạt được chuẩn đầu ra về kiến thức, kỹ năng, tư tưởng như đã tuyên bố? Để đạt được điều này, tất yếu đổi mới phương pháp giảng dạy.

Yêu cầu đổi mới phương pháp đào tạo, bồi dưỡng theo Nghị quyết số 32-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 26-5-2014, về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng công tác đào tạo, bồi dưỡng lý luận chính trị cho cán bộ lãnh đạo quản lý: Đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, lấy người học làm trung tâm. Phương pháp lấy người học làm trung tâm có yếu tố cốt lõi là rèn luyện và phát triển phương pháp tự học của người học. Việc đổi mới phương pháp cần thực hiện theo nội dung cơ bản sau: (1) Đổi mới phương pháp giảng dạy thông qua hoạt động của người học: Yêu cầu của quá trình tổ chức giảng dạy này, người dạy không chỉ truyền đạt tri thức một chiều, mà còn là hướng dẫn, dẫn dắt để cho học viên trao đổi, thảo luận nhiều hơn, từ đó học viên nắm được những kiến thức, thành kỹ năng, để rồi hình thành phẩm chất, năng lực cần thiết đáp ứng mục tiêu của chuyên đề, môn học, chương trình đào tạo. (2) Đổi mới phương pháp giảng dạy kết hợp rèn luyện phương pháp tự học: Phương pháp giảng dạy lấy người học làm trung tâm yêu cầu rèn luyện phương pháp, kỹ năng học cho người học không chỉ là biện pháp mà là mục tiêu của quá trình đào tạo. Trong cách thức tổ chức dạy học, giảng viên rèn cho người học kỹ năng, thói quen, ý chí và tính chủ động khám phá tri thức thông qua các bài tập tình huống, các vấn đề thực tiễn, các hoạt động ngoài giờ lên lớp để dần hình thành phương pháp, phong cách học tập suốt đời. (3) Đổi mới phương pháp dạy học tăng cường học tập cá thể với học tập tập thể: Trong tổ chức lớp học, thông thường trình độ về nhận thức, kỹ năng, thái độ, tư tưởng của người học không đồng đều. Chính trong quá trình kết hợp học tập cá nhân với nhóm thông qua sự thảo luận, tranh luận các thành viên trong nhóm cùng với sự định hướng của giảng viên là cơ sở san bằng tri thức và chiếm lĩnh mục tiêu về kiến thức, kỹ năng, thái độ, tư tưởng của chuyên đề, môn học, chương trình đào tạo. (4) Đổi mới phương pháp giảng dạy kết hợp đánh giá của người dạy với tự đánh giá người học: Việc đánh giá trong tổ chức dạy học có nhu cầu tự thân, bởi lẽ việc đánh giá không chỉ điều chỉnh quá trình dạy mà còn điều chỉnh quá trình học. Với yêu cầu phát triển phẩm chất, năng lực cho người học theo mục tiêu chương trình hiện nay, giảng viên không thể giữ độc quyền trong cách đánh giá mà phải cần có sự hướng dẫn người học phát triển kỹ năng tự đánh giá trong quá trình học tập để tự điều chỉnh cách học phù hợp với mục tiêu đào tạo; đồng thời, hình thành cho người học phương pháp tự đánh, để điều chỉnh bản thân trong quá trình hoạt động thực tiễn.

Ba là, xây dựng hướng dẫn tự học nhằm quy trình hóa các bước và cụ thể hóa trách nhiệm các chủ thể trong tổ chức rèn luyện phương pháp tự học

Để giúp học viên tự học hiệu quả và rèn luyện phương pháp tự học nhằm để biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo theo mục tiêu chương trình, ngoài việc: xây dựng đề cương môn học, kế hoạch bài giảng theo hướng chuẩn đầu ra; đổi mới phương pháp giảng dạy gắn với rèn luyện phương pháp tự học; còn cần xây dựng hướng dẫn để quy trình hóa rèn luyện phương pháp tự học đối với học viên.

Quy trình rèn luyện phương pháp tự học bảo đảm bao quát các hoạt động trước, trong, sau giờ lên lớp của quá trình tổ chức đào tạo, cụ thể:

(1) Trước giờ lên lớp, học viên chủ động nghiên cứu tài liệu (giáo trình, đề cương bài giảng, tài liệu tham khảo phải đọc, cần đọc được công bố trên đề cương và các tài liệu liên quan khác) để trả lời câu hỏi: Thâu lượm được nội dung gì khi nghiên cứu tài liệu trên? Mong muốn vận dụng kiến thức chuyên đề, môn học vào lĩnh vực công tác như thế nào? Những vấn đề/câu hỏi cần trao đổi, thảo luận với giảng viên là gì?

(2) Giờ lên lớp: Căn cứ nội dung, tri thức người học đã nghiên cứu trước giờ lên lớp, giảng viên sẽ tích hợp giữa yêu cầu của học viên được đề xuất trong sản phẩm tự học với mục tiêu/chuẩn đầu ra của chuyên đề, môn học để tổ chức giảng dạy bảo đảm mục tiêu;

(3) Sau giời lên lớp: Học viên sẽ sử dụng thời gian sau giờ lên lớp để làm tập cá nhân hoặc thảo luận nhóm về những nội dung giảng viên giao theo yêu cầu chuyên đề, môn học; đồng thời, tiếp tục chuẩn bị sản phẩm tự học phục vụ chuyên đề sau hoặc môn học sau;

(4) Đánh giá sản phẩm tự học: Đánh giá sản phẩm tự học chính là sự đo lường kết quả rèn luyện phương pháp tự học của học viên thông qua quy trình học tập và rèn luyện (trước, trong, sau giờ lên lớp). Kết quả của sản phẩm tự học là thể hiện mức độ rèn luyện hình thành phương pháp tự học của học viên trong quá trình học tập; đồng thời, là kết quả thực rèn luyện phương pháp tự học của giảng viên; và là một trong những hợp phần quan trọng trong đánh giá rèn luyện của học viên trong chương trình đào tạo.

__________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận số 12-2019

(1), (2) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.6, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.360, 378.

(3)  Nghị quyết số 32-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 26-5-2014 về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng công tác đào tạo, bồi dưỡng lý luận chính trị cho cán bộ lãnh đạo, quản lý.

(4) Dẫn theo: Phát biểu của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước tại lễ kỷ niệm 70 năm truyền thống Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh. Nguồn: www.hcma.vn.

(5) Nguyễn Cảnh Toàn: Luận bàn và kinh nghiệm tự học, Nxb Giáo dục, 1999, tr.59.

(6) Nguyễn Kỳ: “Bàn về vấn đề tự học ở Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục số 7, năm 1998.

(7) Xem: Quyết định số 3092/QĐ - HVCTQG, ngày 24-7-2017 của Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh về việc ban hành Khung chương trình đào tạo Cao cấp lý luận chính trị; Quyết định số 3166/QĐ- HVCTQG, ngày 18-7-2014 của Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh về việc ban hành khung chương trình đào tạo Cao cấp lý luận chính trị.

(8) Xem: Công văn số 4741-CV/BTCTW ngày 20-52013 về Một số vấn đề đào tạo cao cấp lý luận chính trị - hành chính; Công văn số 5763-CV/BTCTW ngày 7-11-2013 của Ban Tổ chức Trung ương về đối tượng, tiêu chuẩn học cao cấp lý luận chính trị.

(9) Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.11, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.96.

Nguồn:  PGS, TS Nguyễn Vĩnh Thanh

TS Vũ Văn Hậu

Học viện Chính trị khu vực I