Đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội

Đặc điểm nổi bật của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là sự cùng tồn tại, đan xen lẫn nhau những nhân tố của xã hội mới và những “dấu vết” của xã hội cũ trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội: “Thời kỳ quá độ ấy không thể nào lại không phải là một thời kỳ đấu tranh giữa chủ nghĩa tư bản đang giãy chết và chủ nghĩa cộng sản đang phát sinh; hay nói một cách khác, giữa chủ nghĩa tư bản đã bị đánh bại, nhưng chưa bị tiêu diệt hẳn và chủ nghĩa cộng sản đã phát sinh nhưng vẫn còn rất non yếu”[1]. Đôi khi “cái cũ” còn lấn át cả “cái mới”, nên sự phát triển của chủ nghĩa xã hội phải trải qua những bước trung gian, quá độ, khó khăn, phức tạp và lâu dài. Tính chất quá độ đó thể hiện cụ thể trên các lĩnh vực của đời sống xã hội: kinh tế, chính trị - xã hội, tư tưởng - văn hoá. Trong thời kỳ quá độ, “các nhân tố xã hội chủ nghĩa được hình thành, xác lập và phát triển đan xen, cạnh tranh với các nhân tố phi xã hội chủ nghĩa, gồm cả các nhân tố tư bản chủ nghĩa trên một số lĩnh vực. Sự đan xen, cạnh tranh này càng phức tạp và quyết liệt trong điều kiện cơ chế thị trường và mở cửa, hội nhập quốc tế. Bên cạnh các mặt thành tựu, tích cực, sẽ luôn có những mặt tiêu cực, thách thức…”[2]

Trên lĩnh vực kinh tế: trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội còn tồn tại đan xen nhiều thành phần kinh tế, những bộ phận kinh tế của cả chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản, vận động trong sự tác động hỗ trợ, hợp tác và đấu tranh với nhau để dần dần chuyển hoá thành các thành phần kinh tế của chủ nghĩa xã hội. Theo V.I.Lênin, trong thời kỳ quá độ ở nước Nga đã tồn tại 5 thành phần kinh tế: kinh tế gia trưởng, kinh tế hàng hoá nhỏ, kinh tế tư bản, kinh tế tư bản nhà nước, kinh tế xã hội chủ nghĩa.

Trên lĩnh vực chính trị - xã hội: tương ứng với các thành phần kinh tế là sự tồn tại nhiều giai cấp, tầng lớp xã hội trong thời kỳ quá độ. Và do đó, lợi ích cơ bản của họ có sự khác biệt nhau, thậm chí đối lập nhau. Sự quá độ chính trị diễn ra quá trình thay thế nền dân chủ tư sản bằng nền dân chủ vô sản. Hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa được thiết lập, không ngừng củng cố hoàn thiện để bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân lao động và tổ chức xây dựng đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là quá trình vừa liên minh, hiệp tác, vừa đấu tranh chuyển hóa lẫn nhau giữa các giai cấp, tầng lớp xã hội. Cuộc đấu tranh giữa giai cấp công nhân và nhân dân lao động với giai cấp tư sản, giữa con đường phát triển lên chủ nghĩa xã hội hay lên chủ nghĩa tư bản diễn ra trong điều kiện mới với nội dung mới và hình thức mới. Tăng cường sự lãnh đạo của đảng cộng sản, vai trò quản lý của nhà nước xã hội chủ nghĩa và phát huy quyền làm chủ của nhân dân lao động để khắc phục dần sự đối lập giữa các giai tầng xã hội, sự cách biệt giữa thành thị và nông thôn, giữa lao động trí óc và lao động chân tay, từng bước thực hiện bình đẳng và công bằng xã hội.

Trên lĩnh vực tư tưởng - văn hóa: trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội vẫn còn tồn tại đan xen nhiều loại hình tư tưởng, văn hóa tinh thần khác nhau, thậm chí đối lập nhau. Nền văn hoá mới đang hình thành phát triển trên cơ sở hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác - Lênin ngày càng giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần xã hội, bên cạnh đó có sự tồn tại, ảnh hưởng của hệ tư tưởng cũ và tâm lý, thói quen, tập quán, hủ tục lạc hậu của chế độ cũ còn rơi rớt lại. Quá trình đó diễn ra đồng thời với sự tồn tại dai dẳng và níu kéo tinh vi của “cái cũ” làm cho tính chất quá độ trên lĩnh vực này càng phức tạp, khó khăn, lâu dài hơn, đòi hỏi phải tiến hành cải biến cách mạng hết sức kiên trì, linh hoạt và toàn diện.

---

[1] V.I.Lênin, Toàn tập, tập 39, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội - 2005, tr. 310.

[2] Nguyễn Phú Trọng, Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội - 2022, tr. 15.