Lợi dụng dịch bệnh COVID-19 để tham nhũng: “Vi-rút” cần thuốc đặc trị

 

Ngày 20-5-2020, Bộ trưởng Bộ Y tế Bô-li-vi-a, ông Marcelo Navajas, bị bắt tại thủ đô La Paza vì liên quan tới vụ đội giá hàng triệu USD khi mua máy thở điều trị COVID-19. Đây không là trường hợp cá biệt trong bối cảnh đại dịch COVID-19 đang tạo ra cơn địa chấn ở mọi quốc gia, vùng lãnh thổ. Trong cuộc chiến với kẻ thù vô hình đó, nhu cầu về trang thiết bị y tế cũng như cung cấp nhu yếu phẩm cho những người bị ảnh hưởng đều tăng cao. Những kẻ tham nhũng coi đó là cơ hội vàng để trục lợi.

Bộ trưởng Bộ Y tế Bô-li-vi-a Marcelo Navajas (giữa) bị bắt để điều tra về nghi vấn “thổi giá” máy thở điều trị người bệnh COVID-19.

Vết nhơ đáng xấu hổ

Bộ Y tế Bô-li-vi-a đặt mua 179 máy thở từ một nhà sản xuất ở Tây Ban Nha với giá 27.683 USD/chiếc, tổng số tiền gần 5 triệu USD, qua một công ty Tây Ban Nha khác làm trung gian. Tuy nhiên, thông tin  sau đó cho biết, nhà sản xuất từng chào giá chỉ bằng một nửa, khoảng 10.312 USD - 11.941 USD/chiếc. Tổng thống lâm thời Jeanine Anez cho hay Bô-li-vi-a đã chuyển hơn 2 triệu USD cho số máy thở trên và sẽ "không trả thêm xu nào". Bà cam kết sẽ "thu hồi lại từng đồng cho người dân Bô-li-vi-a". Sau khi Tổng thống Anez ra lệnh mở cuộc điều tra, Bộ trưởng Marcelo Navajas cùng 2 quan chức y tế khác bị bắt. 2 nhân viên ngân hàng Phát triển Liên Mỹ - nơi thực hiện các thủ tục thanh toán hợp đồng- cũng bị triệu tập để thẩm vấn.

Theo tờ The Washington Post, khi diễn biến dịch COVID -19 lên tới đỉnh điểm, chính phủ nhiều nước cấp tốc chi hàng tỷ USD để mua vật tư y tế, cũng như đưa ra các gói hỗ trợ từ vài chục đến hàng nghìn tỷ USD để ứng phó dịch cũng như giảm nhẹ tác động kinh tế - xã hội do COVID-19 gây ra. Do phải ưu tiên tốc độ để nhanh chóng có được sản phẩm thiết yếu, những thủ tục đấu thầu, kiểm tra vốn có nay được đơn giản hóa hoặc bỏ qua. Những quan tham và kẻ gian lợi dụng tình thế, kẽ hở đó để đẩy giá và thực hiện hành vi tham nhũng.

Tình hình đặc biệt nghiêm trọng tại những nơi nạn tham nhũng vẫn hoành hành. Tuy dịch mới bùng phát ở Trung Mỹ- gồm các nước vốn có chỉ số minh bạch thuộc nhóm “đội sổ”- nhưng Tổ chức Minh bạch quốc tế (TI) ở Mỹ Latinh cảnh báo tham nhũng liên quan đến việc mua vật tư và thiết bị y tế tại khu vực này có thể gia tăng đáng kể, sau khi Viện công tố Pa-na-ma vừa mở cuộc điều tra tham nhũng liên quan tới Phó Chánh Văn phòng Phủ Tổng thống về hợp đồng mua 100 máy thở di động từ một nhà cung cấp không xác định với mức giá 48.950 USD/bộ, cao hơn nhiều so với mức dao động 6.000-10.000 USD/bộ trước thời điểm diễn ra dịch.

Trước đó, cơ quan chống tham nhũng của Pa-na-ma cũng mở cuộc điều tra về những bất thường trong hợp đồng trị giá 168 triệu USD với một công ty của Mê-hi-cô về việc phân phối thuốc chữa bệnh trong gói bảo hiểm xã hội của người dân nước này. Tại Goa-tê-ma-la, ngày 20-4, công tố viên Jordán Rodas Andrade yêu cầu Chính phủ cách chức Bộ trưởng Bộ Y tế Hugo Monroy Castillo bởi những cáo buộc thực hiện các giao dịch và hợp đồng có yếu tố bất thường về mua vật tư, thiết bị y tế phòng, chống dịch COVID-19. Tại Hôn-đu-rát, Bộ Hành chính công nước này cho biết đang điều tra nhiều khiếu nại của các tổ chức xã hội dân sự về cáo buộc tham nhũng trong các giao dịch cũng như hợp đồng mua thiết bị y tế được thực hiện bởi nhiều quan chức trong những lĩnh vực liên quan tới công tác phòng, chống dịch.

Tham nhũng không chỉ liên quan đến vật tư y tế. Tại Cô-lôm-bi-a, khi các quan chức bang Cesar bắt đầu phân phát thực phẩm hỗ trợ người dân bị ảnh hưởng bởi lệnh phong tỏa chống dịch, nghị sĩ Ricardo Quintero phát hoảng khi thấy mức giá được kê để trả cho nhà cung cấp. Ông tự mình kiểm chứng bằng cách tới một cửa hàng ở địa phương để mua thì số tiền phải trả chỉ bằng một nửa so với con số mà chính quyền bang đưa ra. Đó chỉ là một trong 14 vụ việc đang được điều tra hình sự tại quốc gia Nam Mỹ này liên quan đến việc kê khống giá lên quá cao giữa dịch COVID-19. “Bạn có thể thấy tham nhũng bất cứ lúc nào. Nhưng đau đớn nhất là chúng ta phải nhìn thấy cảnh ấy vào ngay lúc này”, ông Quintero bày tỏ.

Tại Băng-la-đét, khi Chính phủ triển khai việc hỗ trợ thực phẩm cho công nhân gặp khó khăn vì không thể làm việc do dịch bệnh trong tháng 4, hơn 272 tấn gạo đã không cánh mà bay. Khoảng 50 người bao gồm quan chức Chính phủ và địa phương đã bị cáo buộc cố tình bán lại gạo với giá cao hơn. “Giữa lúc khủng hoảng quốc gia như thế này, các đức tính tốt nhất của con người như đoàn kết và đồng cảm đáng ra phải được bộc lộ, điều chúng ta thấy theo nhiều cách khác nhau. Thật đáng tiếc và đáng xấu hổ khi sự xấu xa nhất của con người lại xuất hiện vào lúc này”, Giám đốc điều hành của Tổ chức Minh bạch quốc tế Băng-la-đét Iftekharuzzaman cảm thán!

Kiếm ăn trên sinh mạng người

Khi tình thế cấp bách, các chính phủ buộc phải bỏ những quy định nghiêm ngặt như đấu thầu, cạnh tranh giá cả. Theo quy luật cung - cầu, các mặt hàng và trang thiết bị y tế đang “sốt” có giá cao hơn lúc bình thường. Điều này có thể hiểu được. Nhưng mức chênh lệch giá quá lớn trong các hợp đồng nhà nước cũng như thân thế đáng ngờ của các nhà cung cấp làm dấy lên nghi vấn tham nhũng ở nhiều nơi, ngay cả ở các quốc gia phát triển vẫn thường được coi là có chỉ số minh bạch cao.

Tại châu Âu - nơi được đánh giá cao về tính minh bạch trong sử dụng công quỹ với các tiêu chí được quy định chặt chẽ để bảo đảm tính minh bạch, ngày 1-4, Ủy ban châu Âu (EC) ban hành chỉ thị mua sắm của EU kêu gọi các nước linh hoạt áp dụng các giải pháp nhanh chóng. Cơ chế này không yêu cầu công bố thông tin đấu thầu, không giới hạn thời gian, không có số lượng ứng viên tối thiểu, tư vấn hoặc các thủ tục khác… Theo Trung tâm Nghiên cứu tham nhũng và tội phạm có tổ chức (OCCRP), tham nhũng trong lĩnh vực này có thể khiến người dân EU phải đóng thuế thêm 5 tỷ USD.

Trong giai đoạn hỗn loạn vì dịch bệnh, các cơ quan lớn nhỏ, từ thành phố đến thị trấn đều mua thiết bị y tế từ các nhà cung cấp trực tiếp, không trả giá và ít công bố thông tin. Tại I-ta-li-a - quốc gia châu Âu chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của đại dịch, một số hợp đồng nhà nước đã được trao cho công ty có người đứng đầu từng bị cáo buộc gian lận và chiếm dụng công quỹ. Ở nước láng giềng Xlô-vê-ni-a, hợp đồng lớn nhất của Chính phủ trị giá hơn 25 triệu EUR do một tay trùm cờ bạc không có kinh nghiệm về mua sắm y tế đảm trách.

Tại Ru-ma-ni, quy trình đấu thầu thông thường bị tạm ngừng khiến các thỏa thuận “cửa sau” có cơ hội sinh sôi. Việc cung cấp khẩu trang được trao cho một cựu quan chức nhà nước từng bị kết án thông đồng với một nhóm tội phạm bạo lực có tổ chức. Theo báo cáo của OCCRP, hồi cuối tháng 3, lô hàng gồm 1 triệu khẩu trang y tế được chuyển đến Ru-ma-ni và phân phối cho các nhân viên y tế tuyến đầu đã gây thất vọng về chất lượng. Một tài liệu do Tổ chức phi chính phủ RISE cung cấp cho thấy Công ty B.S.G. Business Select SRL giành được gói thầu trị giá hơn 900.000 USD mà không phải qua đấu thầu để cung cấp khẩu trang và đồ bảo hộ cho Unifarm, đơn vị phân phối cho các cơ sở y tế khắp Ru-ma-ni. B.S.G mua hàng từ một nhà cung cấp ở Thổ Nhĩ Kỳ với tổng trị giá khoảng 600.000 USD. Chỉ một ngày sau, công ty bán cho Unifarm lô hàng trên với giá hơn 900.000 USD, thu lời chóng mặt. Cũng tại nước này, công ty Romwin and Coffee SRL chuyên bán thuốc lá và rượu gây “sốc” khi giành được 2 hợp đồng nhà nước trị giá 12,6 triệu USD để cung cấp trang thiết bị y tế chuyên dụng với giá gấp đôi so với trên thị trường.

Còn tại Mỹ, hồi cuối tháng 4-2020, Cơ quan Quản lý khẩn cấp Liên bang Mỹ (FEMA) đã trao hợp đồng mua khẩu trang trị giá 55 triệu USD cho Panthera Worldwide - một công ty có trụ sở ở bang Delaware mà không tổ chức đấu thầu, dù công ty này không có kinh nghiệm sản xuất hoặc mua sắm thiết bị y tế và công ty mẹ của nó đã nộp đơn xin phá sản năm ngoái. Công ty được chọn cung cấp khẩu trang với giá 5,5 USD/chiếc, cao gấp nhiều lần so với các nhà cung cấp khác. James Punelli, Giám đốc điều hành Công ty biện minh với báo chí rằng, “Công ty thực hiện các khóa đào tạo về y tế cho Bộ Quốc phòng trong nhiều năm qua và đang khai thác mối quan hệ này để có được khẩu trang chất lượng cao”.

Cần thông tin thường xuyên, minh bạch

Trước thực trạng này, Nhóm đặc trách chống tham nhũng của Hội đồng châu Âu (GRECO) mới đây ban hành hướng dẫn tới 50 nước thành viên nhằm ngăn chặn tham nhũng trong hoàn cảnh khẩn cấp về y tế do đại dịch COVID-19 gây ra. Hướng dẫn này nhấn mạnh sự bùng phát COVID-19 làm gia tăng rủi ro tham nhũng, đặc biệt là ngành y tế, do đó các biện pháp của chính quyền trung ương cũng như địa phương để ứng phó dịch phải thật minh bạch và được giám sát chặt chẽ. GRECO cho rằng việc thông tin thường xuyên, minh bạch qua nền tảng kỹ thuật số là những công cụ có giá trị để ngăn chặn tham nhũng.

Tại Mỹ, các quy định ngăn ngừa tham nhũng cũng được đưa ra khi nước này triển khai gói cứu trợ 2.200 tỷ USD. Theo quy định, doanh nghiệp có tổng thống hay bất kỳ quan chức chính phủ nào giữ đa số cổ phần đều không được nhận tiền từ gói cứu trợ. Bên cạnh đó, Mỹ cũng thiết lập một ủy ban thanh tra tổng thể để giám sát việc chi tiêu trong gói này. Dù vậy, các nhà quan sát vẫn lo ngại sẽ có gian lận gây thất thoát tiền cũng như sự can thiệp của Nhà Trắng trong việc triển khai gói cứu trợ khổng lồ trên.

Theo tờ The Washington Post, các quy định pháp luật chống tham nhũng cũng đã giúp một số vụ việc khả nghi bị phanh phui ở các nước. Tại Ác-hen-ti-na, chính quyền thủ đô Buenos Aires phải công khai các hợp đồng mua sắm để người dân có thể tìm thấy trên mạng, ngay cả trong thời kỳ dịch COVID-19 hoành hành. Nhờ quy định này, ít nhất 2 thỏa thuận khả nghi đã được đưa ra ánh sáng. Trong đó, một thương vụ cung cấp 15.000 khẩu trang y tế với giá “khủng” tới hơn 40 USD/chiếc từ một công ty mà vốn lưu động chỉ vẻn vẹn 1.500 USD. Vụ còn lại liên quan đến thỏa thuận đưa những người bị nhiễm COVID-19 tới cách ly tại một khách sạn mà chị gái của Thị trưởng thủ đô Buenos Aires nằm trong hội đồng quản trị. Sau khi bị báo chí đưa tin, hai hợp đồng và thỏa thuận trên bị hủy bỏ và 2 quan chức của thành phố phải từ chức.

Tham nhũng trong lúc bình thường đã là điều không thể chấp nhận. Tham nhũng giữa tình cảnh dịch bệnh hoành hành lại càng tệ hại và đáng lên án hơn. Theo cảnh báo của Tổ chức Minh bạch quốc tế, những vụ việc như vậy đang xảy ra trước thực tế các “lỗ hổng” trong hệ thống và những khoản tiền khổng lồ được sử dụng trong phòng, chống dịch bệnh. Rà soát chặt chẽ, ngăn chặn tình trạng trên là việc làm cần thiết, không chỉ để chặn tay những kẻ tham nhũng, mà còn để không uổng phí những nguồn lực ngăn chặn đại dịch, cứu mạng sống con người./.