Phát huy nguồn lực trí thức người Việt Nam ở nước ngoài

Trí thức người Việt Nam ở nước ngoài là nguồn lực quý của đất nước trong suốt chiều dài lịch sử, bằng những hoạt động trí tuệ, mang tính sáng tạo, cộng đồng người VNONN nói chung và trí thức NVNONN nói riêng đã và đang có những đóng góp to lớn trên tất cả các lĩnh vực trong quá trình xây dựng, bảo vệ Tổ quốc. Trong thời kỳ đấu tranh, bảo vệ Tổ quốc, số đông đồng bào ở nước ngoài, trong đó có giới trí thức kiều bào, có tinh thần yêu nước, sẵn sàng tham gia và hy sinh vì sự nghiệp giải phóng dân tộc. Dưới sự vận động của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhiều trí thức NVNONN đã quay về dốc sức phục vụ cho cuộc kháng chiến của nước nhà. Nổi bật trong đó, kỹ sư Trần Đại Nghĩa, kỹ sư Võ Quý Huân, bác sỹ Trần Hữu Tước… đã đóng góp nhiều phát kiến quan trọng về kỹ thuật quân sự cũng như quân y giúp tăng năng lực của bộ đội ta trong thời kỳ kháng chiến. Trong giai đoạn khôi phục đất nước sau chiến tranh, trí thức kiều bào đã phát động phong trào vận động quyên góp sách báo, tài liệu khoa học kỹ thuật, trang thiết bị đã qua sử dụng gửi về nước. Tại một số quốc gia, các Hội nhóm khoa học kỹ thuật của người Việt đã cử thành viên về nước tìm hiểu nhu cầu, khả năng hợp tác, xây dựng các đề án, chương trình hợp tác với trong nước, huy động khả năng của cộng đồng kiều bào và bạn bè sở tại. Hiện nay, theo ước tính, số lượng người có trình độ đại học trở lên chiếm khoảng hơn 10% trong tổng số 5,3 triệu người Việt Nam ở nước ngoài, tương đương khoảng 600.000 người, gồm hai bộ phận là trí thức từ trong nước ra nước ngoài học tập, làm việc và trí thức là con em thế hệ thứ hai, thứ ba, thứ tư của người Việt ở sở tại, tập trung chủ yếu ở các nước phương Tây. Trong xu hướng phát triển chung của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài (NVNONN), lực lượng trí thức NVNONN tăng nhanh về lượng và chất, ngày càng thành đạt, có uy tín ở sở tại, đóng góp cho sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước, góp phần làm sâu sắc hơn quan hệ của Việt Nam với bạn bè quốc tế. Với lợi thế được đào tạo bài bản ở các nước tiên tiến, có kinh nghiệm thực tiễn, làm việc trong môi trường khoa học, công nghệ phát triển cao, đặc biệt có quan hệ sâu rộng ở nước sở tại cũng như trên thế giới, trí thức kiều bào ta ở nước ngoài là lực lượng lao động đặc biệt quan trọng trong tiến trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và xây dựng nền kinh tế tri thức. Đặc biệt, trong khoảng 15 năm trở lại đây, trí thức NVNONN đã và đang liên kết, tập hợp dưới hình thức các tổ chức hội, đoàn để phát huy sức mạnh tập thể, tăng cường đoàn kết trong cộng đồng. Những hội đoàn tiêu biểu có thể kể đến là Hội khoa học Gặp gỡ Việt Nam của GS. Trần Thanh Vân (kiều bào Pháp), Tổ chức Khoa học và Chuyên gia Việt Nam toàn cầu AVSE Global, Hội Thanh niên Sinh viên Việt Nam tại Hoa Kỳ, Mạng lưới đổi mới sáng tạo Việt Nam (hình thành từ Chương trình Kết nối mạng lưới đổi mới sáng tạo Việt Nam do Bộ Kế hoạch và Đầu tư tổ chức tháng 8/2018) hay Mạng lưới người Việt có tầm ảnh hưởng (hình thành từ Diễn đàn người Việt có tầm ảnh hưởng do Bộ Ngoại giao và AVSE Global đồng chủ trì tháng 4/2019). Sự kết nối giữa người Việt trên toàn cầu đang tạo ra các cơ chế làm việc, hợp tác ngày càng linh hoạt cho các chuyên gia trong và ngoài nước khi tham gia vào các dự án, chương trình nằm trong chiến lược phát triển quốc gia của Việt Nam. Ngoài ra, đây là bước tiến quan trọng trong công tác thu hút nguồn lực trí tuệ của NVNONN, mở ra một hướng đi mới, không chỉ kết nối các chuyên gia, trí thức ở các nước lại với nhau để giao lưu, đóng góp về khoa học, học thuật mà còn kết nối mạng lưới trí thức kiều bào với các cơ quan, nhà khoa học, trung tâm nghiên cứu trong nước. CÔNG TÁC PHÁT HUY NGUỒN LỰC TRÍ THỨC NVNONN THỜI GIAN QUA Nhờ có những quyết sách đúng đắn, chỉ đạo sát sao của các cấp lãnh đạo, sự năng động, tích cực trong triển khai công tác của các cơ quan, công tác thu hút, phát huy nguồn lực trí thức NVNONN đã đạt một số thành tựu đáng ghi nhận. Lực lượng chuyên gia, trí thức, các nhà khoa học kiều bào luôn hướng về quê hương, chủ động bày tỏ nguyện vọng được đồng hành cùng Chính phủ và nhân dân trong nước đóng góp cho sự vươn lên mạnh mẽ của đất nước. Hằng năm trung bình có khoảng 300-500 lượt chuyên gia, trí thức, nhà khoa học NVNONN về nước tham gia các hoạt động khoa học và công nghệ, triển khai các dự án hợp tác trong giảng dạy, đào tạo nhân lực, nghiên cứu phát triển (R&D), đẩy mạnh ứng dụng khoa học, chuyển giao công nghệ và đổi mới sáng tạo tại Việt Nam. Một số cá nhân chuyên gia, trí thức, nhà khoa học NVNONN tiêu biểu có thể kể đến như: GS. Trần Thanh Vân (kiều bào Pháp), Chủ tịch Hội Gặp gỡ Việt Nam, về nước thành lập Quỹ Học bổng Odon Vallet dành cho các sinh viên, học sinh trung học xuất sắc và các em ở các làng S.O.S Việt Nam trong cả nước, xây dựng Trung tâm Quốc tế Khoa học và Giáo dục liên ngành (ICISE) tại Quy Nhơn, Bình Định để ươm mầm, nuôi dưỡng thế hệ tài năng trẻ của Việt Nam trong các lĩnh vực khoa học tự nhiên; TS. Nguyễn Thanh Mỹ (kiều bào Canada), thành lập Tập đoàn Mỹ Lan tại Trà Vinh - công ty công nghệ cao đầu tiên của khu vực, ứng dụng thành công nhiều sáng chế, đóng góp cho lĩnh vực nông nghiệp, giải quyết công ăn việc làm cho hàng trăm người lao động tại địa phương; TS. Bùi Hải Hưng (kiều bào Hoa Kỳ), nhà sáng chế trí tuệ nhân tạo tại Google với gần 100 công trình nghiên cứu khoa học và 10 bằng sáng chế về công nghệ được đánh giá cao tại Mỹ, trở về nước và đảm nhiệm vị trí Viện trưởng Viện nghiên cứu Trí tuệ nhân tạo VinAI và Giáo sư toán học Vũ Hà Văn (kiều bào Hoa Kỳ) đảm nhiệm vị trí Giám đốc Công nghệ Vintech thuộc Tập đoàn Vingroup… Ngoài ra, thời gian qua, các chuyên gia, trí thức, nhà khoa học NVNONN cũng tích cực đóng góp ý kiến cho Chính phủ nhằm từng bước tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc nảy sinh trong quá trình phát triển. Bốn chuyên gia NVNONN là thành viên Tổ Tư vấn Kinh tế của Thủ tướng nhiệm kỳ 2016-2021, trực tiếp tham gia vào quá trình tham mưu, tư vấn chính sách hiệu quả nhằm giải quyết các vấn đề nổi lên trong thời gian qua như năng lượng sạch, công nghệ xanh, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo, ứng dụng thành tựu của Cách mạng công nghiệp 4.0 vào nâng cao năng suất, chất lượng… Đặc biệt, trong giai đoạn 2020-2021, khi đại dịch COVID-19 bùng phát và diễn biến phức tạp, các chuyên gia, trí thức kiều bào đã trực tiếp kết nối, vận động các cơ quan chính quyền, tổ chức, doanh nghiệp sở tại hỗ trợ vaccine cho Việt Nam và thúc đẩy chuyển giao công nghệ sản xuất vaccine, chia sẻ kinh nghiệm phòng chống dịch ở nước sở tại và đưa ra nhiều đề xuất, khuyến nghị hữu ích cho các cơ quan trung ương và địa phương trong nước. Hàng loạt chương trình trao đổi, tư vấn nhằm nâng cao hiệu quả công tác phòng chống dịch, bảo vệ sức khỏe cộng đồng giữa đội ngũ bác sĩ, chuyên gia kiều bào trong lĩnh vực y khoa với các cơ quan, người dân trong nước đã được triển khai tổ chức dưới hình thức trực tuyến. Có thể nói, sự đóng góp của các cá nhân NVNONN là chuyên gia, trí thức, nhà khoa học trong thời gian qua đã khẳng định tình yêu nước sâu nặng và tinh thần nhiệt huyết cháy bỏng luôn khát khao cống hiến trí tuệ cho quê hương, đất nước. Bên cạnh các kết quả đạt được, qua thực tiễn công tác, không thể phủ nhận còn tồn tại nhiều bất cập trong việc việc triển khai các cơ chế, chính sách về thu hút, trọng dụng cán bộ trí thức kiều bào, cụ thể: Về xây dựng chính sách, các chính sách đã được ban hành chưa đủ mạnh, vẫn thiên về trọng đãi hơn là trọng dụng và nhiều chế độ ưu đãi hiện nay không còn phát huy hiệu quả. Về tổ chức thực hiện chính sách, ở một số nơi, một số cấp, thủ tục hành chính rườm rà, phiền nhiễu cũng là rào cản đối với sự nhiệt tình đóng góp của trí thức kiều bào cho đất nước. Do đó, nhiều trí thức vẫn còn băn khoăn, nghi ngại, chưa yên tâm về làm việc lâu dài ở Việt Nam, thậm chí có một số trường hợp đã về nước làm việc ổn định nhưng lại phải trở ra nước ngoài. Về cơ sở dữ liệu NVNONN, hiện thiếu cơ sở dữ liệu quốc gia về NVNONN để các Bộ ngành, địa phương, doanh nghiệp có thể khai thác chung. Uỷ ban Nhà nước về NVNONN, Bộ Công thương, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Giáo dục và Đào tạo, thành phố Hồ Chí Minh và một số cơ quan, địa phương đã có cơ sở dữ liệu riêng về chuyên gia, trí thức, doanh nhân nhưng do thiếu kinh phí, không cập nhật thường xuyên và không kết nối với nhau nên chưa phát huy được hiệu quả sử dụng cho các cơ quan trung ương và các địa phương. Về việc phối hợp giữa các cơ quan trong việc triển khai công tác thu hút nguồn lực NVNONN, hiện chưa có cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các Bộ, ngành, địa phương để thực hiện hiệu quả công tác. Uỷ ban Nhà nước về NVNONN đã có cơ chế làm việc, trao đổi, ký thoả thuận hợp tác với Ban Dân vận Trung ương, Uỷ ban Trung ương Mặt trận tổ quốc Việt Nam, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, thành phố Hồ Chí Minh và các cơ quan truyền thông về phối hợp triển khai công tác NVNONN, tuy nhiên vẫn chưa thể xây dựng kế hoạch hợp tác, triển khai công tác một cách đồng bộ, hiệu quả hơn giữa các cấp, các ngành. Bên cạnh đó, môi trường làm việc chưa phù hợp, điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị cho nghiên cứu khoa học và môi trường học thuật chuyên nghiệp của trong nước còn hạn chế; khác biệt về thể chế; rào cản ngôn ngữ, nhận thức không tương đồng về các vấn đề, đặc biệt các vấn đề chuyên môn sâu giữa chuyên gia, trí thức NVNONN và các đồng nghiệp trong nước; các thông tin, ý kiến đóng góp và tư vấn của chuyên gia, trí thức kiều bào chưa được cơ quan chức năng nghiên cứu một cách nghiêm túc, có hệ thống và thường không có trao đổi, phản hồi hoặc tiếp thu, sử dụng có hiệu quả. CẦN CÓ CHUYỂN BIẾN THỰC CHẤT Trong những năm tới, tình hình thế giới và khu vực dự báo vẫn sẽ có nhiều diễn biến phức tạp, khó lường. Sự phát triển không ngừng của khoa học - công nghệ, đặc biệt sự bùng nổ của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư đã khiến thế giới thay đổi nhanh chóng, các ngành công nghiệp tri thức đang gia tăng về số lượng. Các nước trên thế giới đã, đang và sẽ tiếp tục nhìn nhận một cách nghiêm túc việc cạnh tranh nhân tài bởi lực lượng này sẽ quyết định đến chất lượng và vị thế của quốc gia trên bản đồ thế giới. Điều này đặt ra yêu cầu ngày càng cao đối với việc thu hút các chuyên gia, trí thức làm việc trong bộ máy cơ quan nhà nước cũng như khu vực tư nhân trong nước. Về xu hướng phát triển và tiềm lực của cộng đồng, những năm tiếp theo, đội ngũ trí thức Việt Nam ở nước ngoài sẽ tiếp tục tăng về số lượng, đa dạng hơn về địa bàn cư trú, hội nhập sâu hơn vào xã hội sở tại, cơ cấu tiếp tục thay đổi. Nhìn chung, thế hệ trẻ sẽ thay thế dần lớp người lớn tuổi, dẫn tới một số thay đổi trong đặc điểm của trí thức NVNONN cũng như nhu cầu thực tiễn đặt ra cho công tác phát huy nguồn lực của đội ngũ này. Số lượng trí thức kiều bào thế hệ thứ 2,3,4 tăng lên nhanh chóng, tuy có lợi thế về chuyên môn và mạng lưới quan hệ ở sở tại nhưng mối liên hệ với quê hương lỏng lẻo hơn thế hệ trước, một bộ phận không nhỏ không biết tiếng và không am hiểu văn hóa Việt. Nhóm trí thức kiều bào trẻ là du học sinh ở lại có mối liên hệ gần gũi, chặt chẽ với quê hương sẽ là những nhân tố chủ yếu tác động tới thái độ, nhận thức của cộng đồng, cũng như sự gắn kết giữa cộng đồng NVNONN với đất nước, tuy nhiên, cũng là đối tượng dễ bị các đối tượng xấu lôi kéo vào các hoạt động đi ngược với lợi ích quốc gia. Ở trong nước, trên cơ sở đường lối phát triển đất nước được nêu tại Đại hội XIII của Đảng cũng như xuất phát từ nhu cầu thực tiễn được các bộ, ngành, địa phương đúc rút trong triển khai công tác, thời gian tới, nước ta sẽ chú trọng phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, thu hút và trọng dụng nhân tài, thúc đẩy chuyển giao thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư… Thực tiễn này đặt ra nhu cầu cấp thiết cho Việt Nam cần khai thác tối đa, có hiệu quả các nguồn lực trong và ngoài nước để tận dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, đổi mới sáng tạo và nhân lực chất lượng cao đưa đất nước phát triển. Công tác về người Việt Nam ở nước ngoài, do đó, cũng cần có chuyển biến thực chất nhằm phát huy tối đa nguồn lực dồi dào của kiều bào, đặc biệt là nguồn lực tri thức, phục vụ cho sự nghiệp đổi mới của đất nước.